Η ιστορία της χειρουργικής ασηψίας και αντισηψίας και η χειρουργική πρόοδος

Εισαγωγή

Πανθομολογούμενο γεγονός είναι η αλματώδης ανάπτυξη της χειρουργικής τους δύο προηγούμενους αιώνες. Η εμφανισθείσα πρόοδος στηρίχθηκε ουσιαστικά σε τρεις πυλώνες την αναλγησία-αναισθησία, την αιμόσταση και την χειρουργική ασηψία (1,2). Οι δύο πρώτοι πυλώνες  δεν πρόκειται να μας απασχολήσουν εδώ.

Οι όροι χειρουργική ασηψία και αντισηψία είναι σχετικά σύγχρονοι και ουσιαστικά δημιουργήθηκαν το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνος και είναι στενά συνυφασμένοι με την ανακάλυψη των μικροβίων ως αιτιών των λοιμώξεων. Οι ιατροί και οι χειρουργοί των προηγουμένων αιώνων είχαν να αντιμετωπίουν ιδιαίτερα υψηλή θνητότητα εξ αιτίας των λοιμώξεων του χειρουργικού τραύματος,αλλά είχαν παντελή άγνοια του τρόπου προκλήσεως των λοιμώξεων. Ο Ιπποκράτης και οι μεταϊπποκρατικοι γιατροί θεωρούσαν την λοίμωξη αποτέλεσμα ανισορροπίας των χυμών και την συσχέτισαν με την είσοδο ψυχρού αέρος σε περιοχές που δεν έπρεπε να εισέλθει. Εντελώς εμπειρικά λοιπόν και χωρίς καμιά περαιτέρω γνώση εφάρμοζαν την περίδεση των χειρουργικών αλλά και πολεμικών ή άλλων τραυμάτων με καθαρά επιδέσματα και των καθαρισμό τους με βρασμένο νερό ή κρασί. Ακολούθως δε τα φρόντιζαν με διάφορα φάρμακα και αλοιφές άλλοτε άλλης αποτελεσματικότητας(3). Οι Άραβες γιατροί είχαν πειστεί και μεταλαμπάδευσαν και στην δύση την ιδέα της ευεργετικής επίδρασης της διαπυήσεως στην θεραπευτική των τραυμάτων,που ήταν αποτέλεσμα των διδασκαλιών του Γαληνού (αρκετοί υποστηρίζουν ότι οι θεωρίες αυτές είναι ψευδεπίγραφες) ((3). Επίσης οι Άραβες διέδωσαν τον καυτηριασμό ως χειρουργική μέθοδο με αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των λοιμώξεων του χειρουργικού τραύματος. ΟΙ δύο αυτές τακτικές επηρέασαν την χειρουργική καθ όλη την διάρκεια του μεσαίωνος, άρχισαν να υποχωρούν σταδιακά κατά την αναγέννηση και εξαφανίστηκαν με την εφαρμογή της χειρουργικής ασηψίας (2) Εδώ θα δούμε πώς καθιερώθηκε η χειρουργική ασηψία και πως βοήθησε στην ανάπτυξη και την πρόοδο της χειρουργικής

Περίοδος πριν την εισαγωγή της χειρουργικής ασηψίας

Πριν αρχίζουμε την περιγραφή της καταστάσεως προ της εφαρμογής στην χειρουργική της αντισηψίας- ασηψίας σκόπιμο είναι να οριστούν με σαφήνεια οι όροι

Ασηψία είναι η διαδικασία με την οποία επιτυγχάνεται η απουσία παθογόνων μικροοργανισμών από μια επιφάνεια ή ένα αντικείμενο. σχεδόν ταυτόσημη είναι έννοια της αποστείρωσης ,εδώ οι διεργασίες αποσκοπούν σε ολοσχερή εξαφάνιση από μια επιφάνεια ή αντικείμενο όλων των μικροοργανισμών και των σπόρων τους(4)

Αντισηψία είναι η αναστολή ανάπτυξης παθογόνων μικροοργανισμών με τη χρήση αντισηπτικών ουσιών (ιωδιούχα , χλωριούχα, αλκοόλες , αλδεϋδες ,φαινόλες, σαπωνίνες κλπ). Η χειρουργική ασηψία είναι το σύνολο των διεργασιών που οδηγούν απουσία μικροβίων στο σημείο του χειρουργικού τραύματος.

Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα η χειρουργική ήταν περιορισμένη και επικίνδυνη διότι κάθε επέμβαση είχε τον κίνδυνο του θανάτου λόγω σηπτικών επιπλοκών(ερυσίπελας, μετεγχειρητική γάγγραινα, σηψαιμία, σηπτικό shock). Ο παρισινός χειρουργός JF Malgaigne είναι απογοητευμένος από την την υψηλή θνητότητα των ακρωτηριασμών πού παρατηρείται το 1842 σε εννέα παρισινά νοσοκομεία και αγγίζει το 52%, στους δε ακρωτηριασμούς του μηρού το 62% (5). Στην Μεγάλη Βρετανία και ειδικά στην περιοχή του Εδιμβούργου παραιτείται παρόμοια θνητότητα, 48,6%(6).

Ο μεγάλος Βρετανός χειρουργός Sir James Paget αποκαλύπτει αναφέροντας μάλιστα ένα ευτράπελο ιστορικό επεισόδιο την τάση των χειρουργών να αποκρύπτουν την θνητότητα των ασθενών τους από χειρουργικές λοιμώξεις. Περιγράφει μια επίσκεψη του θανόντος το 1842 sir Astley Cooper, σε φημισμένο παρισινό χειρουργό που εθεωρείτο ειδικός στους ακρωτηριασμούς του ώμου και αναφέρει ότι όταν η συζήτηση έφτασε στο φλέγον για την εποχή θέμα της θνητότητας από την επέμβαση ο Παρισινός χειρουργός υπερήφανος είπε ότι δεν πέθανε ποτέ κανείς από τους αρρώστους του. Επακολούθησε επίσκεψη στο νεκροτομείο όπου ο sir Astley είδε ένα νεκρό με πρόσφατο ακρωτηριασμό ώμου. Ο δε Παρισινός χειρουργός απέδωσε τον θάνατο του ασθενούς σε πνευμονία. Και ο Sir James Paget γράφει ότι πρέπει είμαστε προσεχτικοί σε θέματα επιστημονικής ανεντιμότητας. Ο ίδιος λέει ότι σε τρεις συνήθεις τον καιρό εκείνο επεμβάσεις κήλη, τραχειοτομή και τρυπανισμό έχει ποσοστά θνησιμότητας 50% , >50% και 100% αντίστοιχα (7) Αυτή και μόνον η παραδοχή του Paget δείχνει το μέγεθος του προβλήματος.

Η ιδέα της “νοσοκομειακής προσκτώμενης ασθένειας” για τον χειρουργημένο ασθενή , αν και ασαφής, περιλάμβανε πέντε νοσολογικές οντότητες, οι οποίες κατά την συγκεκριμένη χρονική στιγμή ήταν :το ερυσίπελας, ο τέτανος, η πυαιμία, η σηψαιμία και η γάγγραινα. Εμείς πρέπει να θυμηθούμε ότι οι γιατροί πίστευαν ότι η πυαιμία προκαλείται από το πύο που ξεχειλίζει από το μολυσμένο τραύμα στα αγγεία με επακόλουθο την ξαφνική εμφάνιση της νόσου με ρίγη και υψηλό πυρετό. Στις περιπτώσεις δε που εκτελέστηκαν νεκροψίες βρέθηκαν διάσπαρτα μεταστατικά αποστήματα σε αρκετά εσωτερικά όργανα.

Κατά τα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα,τα νοσοκομεία στις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις, μεταξύ των οποίων το Λονδίνο, η Βιέννη και το Παρίσι, ήταν αθροίσματα νοσηλευτικών θαλάμων, όπου η υψηλή συγκέντρωση των ασθενών δημιουργούσε κακές υγειονομικές συνθήκες με συνέπεια την αύξηση της περιχειρουργικής θνησιμότητας

Τα εργαλεία και το επιδεσμικό υλικό ήταν άθλιας ποιότητας και δεν υποβαλλόταν σε καμιά καθαριότητα ή αντισηψία . (8) Η ενδυμασία της χειρουργικής ομάδας ήταν όμοια εκείνης του περιπάτου, αν μη και υποδεεστέρα, διότι οι λεκέδες από το αίμα ήταν σημείο αυξημένης εμπειρίας του φέροντος και ως εκ τούτου οι χειρουργοί δύσκολα την αποχωρίζονταν.

Η χειρουργική αίθουσα ήταν τελείως ακατάλληλη για τον σκοπό που προοριζόταν. Αναφέρεται ότι ο Theodor Billroth χειρουργούσε σε αίθουσα που το πρωί χρησιμοποιείτο ως νεκροτομείο (9)

Ένα ακόμη ενδιαφέρον γεγονός είναι η αυξημένη νοσηρότητα και θνησιμότητα που είχαν οι πλέον έμπειροι χειρουργοί έναντι ολιγότερο εμπείρων. Τούτο πρέπει να αποδοθεί στην βαρύτητα των επεμβάσεων στις οποίες προέβαιναν οι έμπειροι. (10)

Δεν πρέπει λοιπόν να προκαλεί εντύπωση η διατύπωση του διαπρεπούς Σκοτσέζου χειρουργού και εισηγητού της αναισθησίας James Young Simpson (1811-1870): “Ο κείμενος επί της χειρουργικής τραπέζης διατρέχει μεγαλύτερο κίνδυνο για την ζωή του από εκείνο του Βρετανού στρατιώτου στην μάχη του Βατερλό” ,ονομάζει δε όλη την κατάσταση που επικρατούσε στα χειρουργικά τμήματα από απόψεως λοιμώξεων ως hospitalism (11)Το μέγεθος του προβλήματος οδηγεί το University College Hospital του Λονδίνου να περιορίσει τον αριθμό των εκτελουμένων χειρουργικών επεμβάσεων σε 200 περίπου ετησίως και αυτές κυρίως αφορούσαν φροντίδα του τραύματος. ( 12)

Πολύς λοιπόν ο προβληματισμός και μεγάλη η αγωνία των γιατρών και των αρχών για επίλυση του προβλήματος. Δεν είχαν αξιολογήσει στο δέοντα βαθμό τις θεωρίες του Fracastoro για τις μολύνσεις και τις μολυσματικές νόσους, τις οποίες απέδιδε στα πρώτα σπέρματα (13). Δεν μπόρεσε όμως να τα δει και να να τα απεικονίσει, γιατί το μικροσκόπιο δεν είχε εφευρεθεί ακόμη.

Αρκετοί επιστήμονες διαφόρων κατευθύνσεων ακόμη και πριν αναπτυχθεί η μικροβιακή θεωρία πρότειναν τροποποιήσεις στην οργάνωση των νοσοκομείων με σκοπό να τα βελτιώσουν από άποψη συνθηκών υγιεινής. Εδώ πρέπει να αναφερθούν τα ονόματα κάποιων πρωτοπόρων ,John Pringle, Jacques Tenon, Florence Nightingale.(14)

H μεγάλη όμως αλλαγή ήλθε το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα μετά τις παρατηρήσεις του Ούγγρου μαιευτήρα Ignaz Phillip Semmelweiss πάνω στην φυσική ιστορία της επιλοχείου λοιμώξεως που οδήγησε στην πρώτη εφαρμογή της εγχειρητικής αντισηψίας(14).

Περίοδος μετά την εισαγωγή της χειρουργικής ασηψίας

Ο Ignaz Phillip Semmelweiss (1818 – 1865) (15) παρατήρησε το 1846 -7 ότι η θνησιμότητα από επιλόχειο λοίμωξη στο Α' Μαιευτικό τμήμα του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου της Βιέννης ήταν τριπλάσια εκείνης του Β' Μαιευτικού τμήματος (10% έναντι 3,75%.) Οι διαφορές μεταξύ των δύο τμημάτων ήταν α) το προσωπικό και β) η υπερσυμφόρηση του β μαιευτικού τμήματος. Το προσωπικό του Α’ μαιευτικού ήταν γιατροί και φοιτητές ιατρικής που ερχόταν στο τμήμα μετά την ενασχόληση τους με νεκροτομές και μετά από ένα “κοινωνικό” πλύσιμο των χεριών με σαπουνόνερο άρχιζαν την εξέταση επιτόκων και λεχωίδων, αντίθετα στο β τμήμα υπηρετούσαν γιατροί και εκπαιδευόμενες μαίες που δεν είχαν ουδεμία σχέση με το παθολογοανατομείο (16) Ο Semmelweiss συσχέτισε την υψηλή νοσηρότητα και θνητότητα από επιλόχειο λοίμωξη με κάτι πού υπήρχε στα χέρια των γιατρών και των φοιτητών,σε αυτό συνέτεινε και ο Θάνατος του φίλου του καθηγητού Ιατροδικαστικής Jakob Kolletschka ο οποίος πέθανε τον Μάρτιο του 1847 μετά από ατυχηματικό τραυματισμό του από φοιτητή με το νυστέρι του κατά την διάρκεια νεκροτομής σε πτώμα θανούσης από επιλόχεια λοίμωξη με κλινική εικόνα παρόμοια με εκείνη της επιλόχειας λοίμωξης και παθολογοανατομικά ταυτόσημα με εκείνα του επιλοχείου πυρετού.(15,16)

Επέβαλε σχολαστικό πλύσιμο των χεριών και ακολούθως εμβάπτιση των χεριών σε διάλυμα χλωρίνης , στην τεχνική του πρόσθεσε και απολύμανση οθονίων και γενικά σε οτιδήποτε ερχόταν σε επαφή με τον γεννητικό σωλήνα των επιτόκων και των λεχωίδων. Τα ποσοστά θανάτων από επιλόχειο λοίμωξη στο Α’ μαιευτικό τμήμα για το δίμηνο Απριλίου είχαν μειωθεί δραματικά (κατά 90%) και το Δεκέμβριο ήταν 1%. Ο Ferdinand von Hebra (1816-1880), διευθυντής της εφημερίδας της Ιατρικής Εταιρείας της Βιέννης στο τεύχος του Δεκεμβρίου σχολιάζοντας τα αποτελέσματα του Semmelweiss γράφει ότι πρέπει όποιος θα έρθει σε επαφή με τα γεννητικά όργανα επιτόκου να λαμβάνει μέριμνα για αντισηψία των χεριών του με υδατικό διάλυμα χλωρίνης (17 ,18).

Η έννοια της χειρουργικής ασηψίας δημιουργήθηκε ήδη, αλλά για την καθιέρωση έπρεπε να σπάσουν καθιερωμένες τεχνικές και επιστημονικές προκαταλήψεις. Υπήρξαν αρκετές αντιρρήσεις όχι εντελώς αδικαιολόγητες, διότι δεν υπήρχε επαρκής πειραματική επιβεβαίωση και ότι τα επιδημιολογικά δεδομένα δεν ήταν ικανά για την στήριξη τόσο μεγάλων αλλαγών κατά την γνώμη των αντιδρώντων πάντοτε (15)

Παρόμοια αντίδραση υπήρξε και στα ευρήματα του Oliver Wendell Holmes στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού το 1843. Ο Holmes σε αντίθεση με τον Semmelweiss δεν επέμενε αλλα αρκέστηκε στην δουλειά του, την ποίηση και την θέση του ως ακυρωτικός δικαστής(2).

Η ζωή του Semmelweiss κάθε άλλο παρά ανέφελη ήταν, απολύθηκε από την θέση του το 1848 μάλλον για πολιτικούς λόγους, γνώρισε λυσσαλέο πόλεμο από τους επιστημονικούς του αντιπάλους, εμφάνισε σταδιακά αλλαγή της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς μετά την έκδοση του βιβλίου του για την επιλόχεια λοίμωξη ,το 1861, και την όχι καλή υποδοχή του από τη επιστημονική κοινότητα. Τελικά το 1865 λόγω άνοιας νοσηλεύτηκε σε άσυλο στην Βιέννη, όπου μετά από ξυλοδαρμό του από τους φύλακες και τραυματισμό ανέπτυξε λοίμωξη μαλακών μορίων και πυαιμία. Πέθανε δε 14 ημέρες μετά την εισαγωγή του(15)

Η αναγνώριση της σημασίας των απόψεων του Semmelweiss ήρθε μετά τον θάνατο του, περίμενε τα αποτελέσματα των ερευνών του Louis Pasteur που για πρώτη φορά πέραν πάσης αμφιβολίας απέδειξε οι τα μεταδοτικά νοσήματα οφείλονται στην δράση συγκεκριμένων μικροβίων και της εφαρμογής της αντισηπτικής ασηψίας του Lister (12). Θα ήταν ίσως παράληψη αν δεν αναφερόταν ο μαιευτήρας της Α’ μαιευτικής κλινικής του νοσοκομείου της Βιέννης Carl Mayrhofer, και συνεργάτης του κύριου αντιπάλου του Semmelweiss και διαδόχου στη θέση του,Carl Braun, και μετά την αποχώρηση του Klein , καθηγητή μαιευτικής και διευθυντή της Α μαιευτικής κλινικής. Οι εργασίες του Carl Mayrhofer αρκετά χρόνια μετά τον θάνατο του Semmelweiss κατέληξαν σε συμπεράσματα που τον δικαίωναν, χωρίς όμως ποτέ να τον κατονομάζουν, ίσως ήταν ο φόβος του καθηγητού και προϊσταμένου!! (15) Παγκοίνως ο Semmelweiss θεωρείται ως ιδρυτής του Ελέγχου των λοιμώξεων -Infection control- ίσως είναι η μεγαλύτερη τιμή για το ότι προσέφερε στην ανθρωπότητα (19)

Δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Semmelweiss το 1867 ο Lister με δύο ανακοινώσεις του στα πλέον έγκυρα περιοδικά στο British Medical Journal και το Lancet προτείνει ένα σύστημα αντισηπτικής χειρουργικής ασηψίας ((12, 20).Η πρόταση του στηρίζεται στις παρατηρήσεις του Παστέρ πάνω στο ρόλο των μικροβίων στη ζύμωση και την σήψη αλλά και τις δικές πάνω στην δράση του βρασμού στην σήψη των ούρων(21) Η όλη φιλοσοφία της χειρουργικής αντισηψίας είναι ο αποκλεισμός της εισόδου των μικροβίων στο σημείο της χειρουργικής τομής. Από τις μελέτες του Παστέρ τρεις ήταν οι τρόποι που μπορεί να διατηρήσει κανείς ένα περιβάλλον ελεύθερο μικροβίων 1) η διήθηση 2)η θερμότητα (βρασμός) 3) χημικά προϊόντα (αντισηπτικά). Από τα τρία το μόνο που μπορούσε να εφαρμοστεί με ιστούς ήταν τα αντισηπτικά .Τον προβλημάτισε η επιλογή και κατέληξε στο φαινολικό παράγωγο το καρβοξικό οξύ. Το καρβοξικό οξύ χρησιμοποιείτο για την απολύμανση των λυμάτων για οικονομικούς και περιβαλλοντικούς λόγους. Στην αρχή δεν είχε την αποτελεσματικότητα που επιθυμούσε λόγω χαμηλής πυκνότητος . Αλλάζοντας την πυκνότητα σε 5-10% επέτυχε τους σκοπούς του. Το χρησιμοποιούσε για την προεγχειρητική απολύμανση του δέρματος,αποστείρωση ραμμάτων,εργαλείων, επιδεσμικού υλικού,απολύμανση χεριών της χειρουργικής ομάδας και άφηνε κομπρέσες στο σημείο της τομής ή του τραύματος (12,22) Την δεκαετία του 80 προσέθεσε αντλία που διοχέτευε ατμούς καρβοξικού οξέος για την αποφυγή αερογενών λοιμώξεων . Σίγουρο είναι ότι κανείς δεν φορούσε ειδική στολή,μάσκες και γάντια. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για υγιεινή των χώρων του χειρουργείου. Μέχρι την αποχώρηση του από την χειρουργική δράση το 1896, ο ίδιος ουδέποτε φόρεσε στολή χειρουργείου.

Οι ιδέες του δύσκολα έγιναν αποδεχτές στην χώρα του σε αντίθεση με την άλλη Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Γερμανία και Αυστρία και σε μικρότερο βαθμό την Γαλλία. Ένας από εκείνους που είχαν τις πιο έντονες αντιδράσεις ήταν ο εισηγητής της αναισθησίας James Simpson (23). Στην Βρετανία εκείνο που τον στήριξε ήταν η μεγάλη αφοσίωση των συνεργατών και μαθητών του, ιδιαίτερα κατά τον πρώτο καιρό της θητείας του στο Λονδίνο που η πολεμική στην αντισηψία ήταν έντονη. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στα ονόματα του Marcus Beck(24) και του Watson Cheyne((12) που του ήταν άκρως αφοσιωμένοι. Ιδιαίτερα σκληρή κριτική του ασκήθηκε στο ψεκασμό με καρβοξυλικό οξύ της χειρουργικής αιθούσης το 1881 στο Διεθνές Ιατρικό συνέδριο του Λονδίνου. Το 1889 στο Διεθνές Συνέδριο του Βερολίνου για την εισαγωγή της μεθόδου.(25)

Η αναγνώριση τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό ήταν σημαντική ,η δε βασίλισσα Βικτωρία του έδωσε τον τίτλο του βαρονέτου.(26)

Η αναγνώριση της συνεισφοράς του ήταν πάνδημος. Το 1909, στη μακρινή Καλιφόρνια ο πρόεδρος της Ιατρικής Εταιρείας W. W. BECKETT, μιλώντας για χειρουργική ασηψία χωρίζει την άσκηση της χειρουργικής σε περίοδο προ του Lister και μετά τον Lister (27) . Και όχι άδικα αρκετοί τον αποκαλούν πατέρα της σύγχρονης χειρουργικής.(28).

Η χειρουργική αντισηψία παρά τα θεαματικά της αποτελέσματα δεν επρόκειτο να μακροημερεύσει λόγω της υψηλής τοξικότητας των φαινολικών παραγώγων στους ιστούς. Αντικαταστάθηκε από την χειρουργική ασηψία κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 80 (2,29).Πρωτεργάτες οι Γερμανοί Ernst von Bergmann,Curt Schimmelbusch((30,31) και ο Γάλλος Octave Terrillon, οι δύο πρώτοι εισήγαγαν την δια του ατμού αποστείρωση εργαλείων και επιδεσμικού υλικού, καθώς και την ειδική φορεσιά χειρουργείου. Ο τρίτος με βιβλίο του και τις τροποποιήσεις που πρότεινε στο βιβλίο του “Leçons de clinique chirurgicale à la Salpêtrière” συνέτεινε στην προώθηση των ιδεών της χειρουργικής ασηψίας στον Γαλλόφωνο κόσμο. Αποτέλεσμα αυτής της εργώδους προσπάθειας ήταν η μείωση των χειρουργικών λοιμώξεων σε ποσοστά κάτω της μονάδος σε καθαρές επεμβάσεις, η αλματώδης αύξηση του αριθμού των χειρουργικών έως 400% για την Ανατολική ακτή των ΗΠΑ για την δεκαετία των 90, έναντι της προηγουμένης 10ετίας (14),καθώς και η προσπέλαση περιοχών που μέχρι τότε θεωρούνταν ταμπού, κοιλιά , εγκέφαλος , σπόνδυλοι , θώρακας κλπ (2) Η εισαγωγή της ασηψίας οδήγησε στην αλλαγή της αρχιτεκτονικής σουίτας ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα(32). Οι βελτιώσεις των τεχνικών χειρουργικής ασηψίας είναι συνεχείς χωρίς όμως να λαμβάνουν τον χαρακτήρα επαναστάσεως. (γάντια, μάσκες κλπ) (1) Δεν νομίζω λοιπόν ότι η πρόοδος είναι πρόδηλος

Εκείνο που δεν κατόρθωσα να διαπιστώσω τί έγινε στο θέμα της χειρουργικής ασηψίας από τις αρχές του 19ου αιώνα έως το εικοστό στην χώρα μας. Ο Λασκαράτος αναφέρει ένα βιβλίο του Ανδρέα Αναγνωστάκη (3) που αναφέρεται στην ασηψία “παρά τοις Αρχαίοις Έλλησι” Από ότι με πληροφόρησαν χειρουργοί παλαιοτέρων γενεών η εισαγωγή της ασηψίας-αντισηψίας μάλλον πρέπει να χρεωθεί στο Πανεπιστήμιο το πότε και από ποιους είναι άγνωστο Τυχαία άκουσα τα ονόματα δύο χειρουργών των καθηγητών Γεράσιμου Φωκά, Μαρίνου Γερουλάνου το θεωρώ πιθανό λόγω της εργασίας τους σε θέσεις υψηλής ευθύνης σε χώρες που είχαν ήδη υιοθετήσει την χειρουργική ασηψία (Γαλλία και Γερμανία αντίστοιχα

Η χειρουργική μάλλον δεν είναι ικανοποιημένη από τα επιτεύγματα της στον τομέα της προλήψεως των λοιμώξεων και προσπαθεί συνεχώς για το καλύτερο προτείνοντας την προφυλακτική προεγχειρητική αντιμικροβιακή αγωγή και τροποποιήσεις κατεστημένων τεχνικών ασηψίας (33)-

Βιβλιογραφία

1. Castiglioni A. Ιστορία της Ιατρικής . Μινώταυρος, Αθήνα, 1961 τόμος 2ος σελ:860-68
2. Ackerknect H E. A Short History of Medicine, The Hopkins University Press, Baltimore and London 1992, p 132-144 and 186-193
3. Ι Λασκαράτος. Σταθμοί της Ιστορίας των Χειρουργικών Λοιμώξεων στο Χειρουργικές Λοιμώξεις εκδ Δ Βώρος. Παρισιάνος Αθήνα 2002,σελ5-26
4. Ν Γαλανάκης Αντισηπτικά φάρμακα στο Λοιμώξεις και Αντιμικροβιακή Χημειοθεραπεία εκδ Ελένη Γιαμαρέλλου και συν Π Χ Πασχαλίδης Αθήνα 2009 σελ273-79
5. Malgainge J F.Etudes stastiques sur les results des grandes operations dans hopitaux de Paris. Arch gen med, Paris 1842, 3s,13:398; 14:50
6. Peacock TB. Statistical Tables of the Royal Infirmary of Edinburgh; being an appendix to the report of the Managers for the Year 1843. p19 Edinburgh; Neill 1843
7. Paget J. The Address in surgery. Br Med J, 1862, 2;157
8. Von Bruun e Fahrni R. Il trattamento delle ferite e la tecnica chirurgica attorno alla meta` dell’ottocento. Rivista Ciba 1950;24:770
9. Von Bruun e Fahrni R. Joseph Lister e il trattamento antisettico delle ferite. Rivista Ciba 1950;24:779
10. Sabbatani S Catena F, Neri,F et al The Bolognese surgeon Giuseppe Ruggi: how and why the aseptic surgery was introduced in Bologna in the middle half of the XIX century. Journ Surg Res 201 4; 192: 555 -563
11. Simpson J. Our existing system of hospitalism, its effect on the results of surgical operations. Edin Med J 1869;14:816—830. 1870; 1084—1115; 15: 523—532
12. Newsom S.W.B. Pioneers in infection control—Joseph Lister. Journal Hosp Infect 2003; 55: 246–253
13. Fragastoro G.De contgione et contagiosis morbis et curatione. Venice; 1546
14. Wangensteen OW. Has medical history importance for surgeons?. Surg Gyn Obstet. 1975; 140:434-442
15. Carter K.C. Ignaz Semmelweiss, Carl Mayrhofer, and the rise of germ theory. Medical History, 1985; 29: 33-53.
16. Ignaz Semmelweis. https://en.wikipedia.org/wiki/Ignaz_Semmelweis επίσκεψη στις 11-5-2018
17. Helmut Wyklicky, and Manfred Skopec.Ignaz Philipp Semmelweis,The Prophet of Bacteriology,Infect Control 1983; 4:367-370
18. Hebra, Ferdinand, "Höchst wichtige Erfahrungen über die Aetiologie der an Gebäranstalten epidemischen Puerperalfieber", Zeitschrift der k.k. Gesellschaft der Ärzte zu Wien, 1847; 4 : 242–244
19. M Best, D Neuhauser. Ignaz Semmelweis and the birth of infection control Qual Saf Health Care 2004;13:233–234
20. Godlee RJ. Lord Lister. London: Macmillan; 1917
21. Benn Jessney. Joseph Lister (1827–1912): a pioneer of antiseptic surgery remembered a century after his death. Journal of Medical Biography 2012; 20: 107–110
22. Baron Joseph Lister FRCS The Classic: On the Antiseptic Principle in the Practice of Surgery Clin Orthop Relat Res 2010; 468:2012–2016 Το άρθρο του Lister στο Br Med J. 1867;ii:246.
23. Simpson J. Carbolic acid and its compounds in surgery. Lancet 1867;ii:546—549
24. Αlex Sakula Marcus Beck Library: who was Marcus Beck?Journal of the Royal Society of Medicine Volume 1985 ;78 :1047-9
25. Lister J. An address on the present position of antiseptic surgery. BMJ 1890;ii:377—379. [CP ii: 332—339.].
26. Joseph ListerJ https://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Lister#cite_note-18 Ml Επίσκεψη στις 14-5-1918
27. W. W. BECKETT, ANTISEPSIS AND ASEPSIS IN SURGERY, CALIFORNIA STATE JOURNAL OF MEDICINE, I909;Vol. VII:196 -199
28. Pitt D, Aubin . «Joseph Lister: father of modern surgery». Can Journ Surg 2012; 55 : E8–E9
29. Schlich, T. . "Asepsis and Bacteriology: A Realignment of Surgery and Laboratory Science". Medical History. 2012;56 : 308–33
30. Curt Schimmelbusch. https://en.wikipedia.org/wiki/Curt_Schimmelbusch επίσκεψη στις 15-5-2018.
31. Ernst von Bergmann. https://en.wikipedia.org/wiki/Ernst_von_Bergmann επίσκεψη στις 15-5-2018.
32. Clemons BJ. The first modern operating room in America. AORN J.2000; 71: 164-8, 170
33. Maki DG. Lister Revisited: Surgical Antisepsis and Asepsis N Eng Journ Med 1976; 294: 1286-7