Η άσκηση της Ιατρικής τον Μεσαίωνα

Ειισαγωγή :Η ιατρική όπως όλες οι επιστήμες κατά την αρχική φάση του μεσαίωνα ακολουθεί μια γενική πτώση αποτέλεσμα της καταπτώσεως της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας(1). Είναι επηρεασμένη από την κλασσική παράδοση του καταρρέοντος ρωμαϊκού κράτους ,τις συνήθειες και δοξασίες των εισβολέων βαρβάρων και την χριστιανική Θρησκεία . Θα μπορούσε για λόγους καλύτερης καλύψεως του θέματος να διακριθεί στην Ιατρική των Χριστιανικών Κοινωνιών της Δυτικής Ευρώπης , την Βυζαντινή Ιατρική και την Αραβική Ιατρική. Βέβαιο είναι ότι ο ορθολογιστικός χαρακτήρας των κλασσικών χρόνων υποχωρεί και η Ιατρική ποδηγετείται από την θρησκευτική πίστη, γεγονός που την κάνει περισσότερο ανθρωπιστική αλλά λιγότερο ελεύθερη, της περιορίζει τις δυνατότητες επιστημονικής διερευνησεως των πραγμάτων και την οδηγεί στον σχολαστικισμό(2,3)Στην αρχική περίοδο η ιατρική του Μεσαίωνος (dark ages) ασκείται και διδάσκεται στα μοναστήρια Μετά τον 11ο αιώνα μετά την πρώτη ανάπτυξη των ιατρικών σχολών γίνεται πλέον λαϊκή και επηρεάζεται από την αραβική Ιατρική σε μεγάλο βαθμό. Ο ύστερος μεσαίωνας χαρακτηρίζεται από προοδευτική απεξάρτηση από τον εκκλησιαστικό κλοιό και θα έλεγε κανείς ότι είναι προάγγελος της επερχόμενης αναγέννησης(4,5). Στην ίδια εποχή προοδευτικά η ιατρική παύει να ελέγχεται από την εκκλησία και ξαναμπαίνει στον έλεγχο του κράτους ,το οποίο θεσπίζει κανόνες για τον τρόπο εκπαίδευσης, ασκήσεως και αδειοδοτήσεως των ιατρών . Παρόλα αυτά υπάρχουν αρκετά παράδοξα τα οποία χρήζουν διερευνήσεως,όπως η σύγχυση που υπάρχει μεταξύ ιατρικής και αστρολογίας (6) Δεν θα εξετασθεί καθόλου η αραβική ιατρική διότι αποτελεί θέμα ιδιαιτέρας εισηγήσεως. Αντίθετα θα εξετασθεί ενδελεχώς η βυζαντινή ιατρική και θα γίνει προσπάθεια συγκρίσεως με τα στην Χριστιανική δύση κρατούντα (6,7).

Κύριο μέρος

Μεσαιωνική Ιατρική .

Ο μεσαίων είναι μια περίοδος της Ευρωπαϊκής Ιστορίας η οποία ακολουθεί την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, διαρκεί 10 περίπου αιώνες και χαρακτηρίζεται από τις εισβολές βαρβαρικών φύλων. Οι εισβολές αυτές οδήγησαν στην οικονομική και κοινωνική κατάρρευση των κατακτημένων περιοχών, μείωση του πληθυσμού λόγω των σφαγών και των επακολουθούντων λιμών .υπήρξε δε ως αναφέρεται από το σύνολον των ιστορικών που ασχολούνται με την εποχή πλήρης διάλυση της διοικητικής δομής του κράτους και των υφισταμένων υποδομών. (8) Ο μεσαίωνας δεν άρχισε ταυτόχρονα σε όλη την Ευρώπη πχ ο βυζαντινός μεσαίωνας αρχίζει μετά τον θάνατο του Ιουστινιανού Ο μεσαίωνας για λόγους μεθοδολογικούς αλλά και πρακτικούς διακρίνεται σε τρεις υποπεριόδους, τον Πρώιμο, τον Ώριμο ή Μέσο, και τον Ύστερο Μεσαίωνα(9). Αποτέλεσμα των προαναφερθεισών βλαπτικών καταστάσεων είναι η πολιτισμική οπισθοδρόμηση πού αφορά τις τέχνες , την φιλοσοφία και και επιστήμες.(10). Τούτο δεν άφησε ανεπηρέαστο την ιατρική τόσο ως πράξη, όσον και ως επιστήμη (2) . Από τον 9ο αιώνα και μετά η Ευρώπη ανακάμπτει και ο ο ώριμος και ύστερος μεσαίωνας εμφανίζουν πρόοδο σχεδόν σε όλους τους τομείς

Επειδή η διαμόρφωση και η άσκηση της ιατρικής σε διάφορες περιοχές του τότε γνωστού κόσμου είχε άλλη έκφανση και υφίστατο άλλες επιρροές για λόγους καλυτέρας συνεννοήσεως θα την διακρίνομε σε

α)Ιατρική των χριστιανικών λαών της Δυτικής Ευρώπης

β) Βυζαντινή Ιατρική και

γ)Αραβική Ιατρική. Με την Αραβική Ιατρική δεν θα ασχοληθούμε εδώ ,διότι αποτελεί θέμα άλλης εισηγήσεως

Ιατρική των Λαών της Δυτικής Ευρώπης

Γενικότητες

Κατά τους πρώτους αιώνες του μεσαίωνα (μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ) η ιατρική ήταν μείγμα τριών επιρροών α) των Ελληνορωμαϊκών ιατρικών κειμένων που είχαν διασωθεί στα μοναστήρια ή σε ιδιωτικές βιβλιοθήκες β) των παγανιστικών συνηθειών και δοξασιών των κατακτητών γ) των χριστιανικών αντιλήψεων για την ανθρώπινη ζωή και την υγεία. Από όλα σημαντικότερο ήταν κατά την γνώμη του γράφοντος ήταν το τρίτο.

Ο Θεός ως δημιουργός δίδει την ζωή στον άνθρωπο αλλά είναι και εκείνος που δίδει και την νόσο ως τιμωρία για την αμαρτία του. Κατά την χριστιανική άποψη η νόσος μπορεί ακόμη να είναι έργο του σατανά με κατάληψη του νοσούντος ,τούτο ήταν η κύρια εξήγηση της ψυχικής νόσου, Νόσος θα μπορούσε ακόμη να ήταν αποτέλεσμα μαγικών επιδράσεων. Κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες αμφισβητήθηκε εντόνως η αξία της ιατρικής ως επιστήμης ακόμη και από διακεκριμένους θεολόγους ως Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός Ακόμη και τον έκτο μ Χ αιώνα διαπρεπείς θεολόγοι ως ο Παπάς Γρηγόριος ο 1ος και ο Άγιος Γρηγόριος της Τουρ δίδουν πολύ μεγαλύτερη σημασία στην σωτηρία της ψυχής και όχι στην κατάσταση του σώματος.(1). Έτσι η θεραπευτική αντιμετώπιση της νόσου στηριζόταν στην μετάνοια , την νηστεία , την προσευχή, την παρακολούθηση λειτουργιών, τα ιερά προσκυνήματα , τους εξορκισμούς. Μια περαιτέρω εξειδίκευση των πραγμάτων ήταν η δημιουργία στην λαϊκή συνείδηση αγίων προστατών -θεραπευτών ορισμένων οργάνων του ανθρωπίνου σώματος ή νόσων πχ Η Αγία Παρασκευή των οφθαλμών κοκ Κατά την άποψη των ιερωμένων των πρώτων χριστιανικών αιώνων οι χριστιανοί δεν έχουν ανάγκη ιατρικής βοηθείας διότι έχουν την βοήθεια του Χριστού και προσπαθούσαν να θεραπεύσουν ασθενείς με επίθεση των χειρών τους επί των κεφαλών των ασθενών μια ταχτική που αργότερα εφαρμόστηκε και από τους βασιλείς, όπως ο Καρλομάγνος και άλλοι βασιλείς ή καρδινάλιοι κατά την υπό εξέταση περίοδο.

Η πίστη της ύστερης αρχαιότητας ότι το φεγγάρι και οι πλανήτες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην καλή υγεία συνεχίζεται τον Μεσαίωνα. Πιστεύουν ότι το ανθρώπινο σώμα και οι πλανήτες αποτελούνται από τα ίδια τέσσερα στοιχεία (γη, φωτιά, αέρα και νερό). Για να λειτουργήσει σωστά το σώμα, και τα τέσσερα στοιχεία έπρεπε να είναι αρμονικά χωρίς ανισορροπίες. Πιστεύεται ότι το φεγγάρι είχε τη μεγαλύτερη επιρροή στα υγρά στη γη και ότι το φεγγάρι είχε την ικανότητα να επηρεάζει θετικά ή αρνητικά τα τέσσερα στοιχεία (Χυμούς) του σώματος. Το ποια θέση έχει το φεγγάρι και οι πλανήτες, θεωρήθηκε σημαντική κατά τη διάγνωση και τη λήψη απόφασης για την πορεία της θεραπείας. Οι γιατροί χρειάζονται να γνωρίζουν πότε πρέπει να θεραπεύουν έναν ασθενή και πότε όχι, και αυτό καθορίζεται από την θέση των πλανητών. Ο λεγόμενος Ζωδιακός Χάρτης καθορίζει πότε πρέπει να γίνει αφαίμαξη καθώς και η σχέση της σελήνης και των πλανητών με αυτόν. Τα ιατρικά διαγράμματα ενημέρωναν τους γιατρούς τι να μην κάνουν για τους ανθρώπους που γεννήθηκαν κάτω από ένα συγκεκριμένο σημάδι της αστρολογίας(Ζώδιο) . (11, 17)(Πίνακας )1.

Η συσχέτιση της Ιατρικής με την αστρολογία φαίνεται να αυξάνει προϊούσης της επιστημονικής γνώσεως. Τόση μεγάλη ήταν η πίστη στην ορθότητα των αστρολογικών παρατηρήσεων ώστε να γίνει δίκη εναντίον τριών χειρουργών στο Λονδίνο το 1424, διότι δεν έδρασαν ιατρικά την κατάλληλη αστρολογικά ημέρα Βέβαια το δικαστήριο δεν επείσθη για την ευθύνη τους και τους απήλλαξε κάθε υποχρεώσεως έναντι του ενάγοντος πλην όμως η δίκη αυτή καταβαράθρωσε το επαγγελματικό τους κύρος(12).

To πλέον βασικό όμως είναι ότι η επικράτησις του χριστιανισμού αυξάνει τα φιλάλληλα αισθήματα και καλλιεργεί την διάθεση προσφοράς στον έχοντα ανάγκη συνάνθρωπο. Έτσι δημιουργούνται πολλά ιδρύματα φιλανθρωπίας τόσο στην ανατολική όσο και στην δυτική αυτοκρατορία. Κάποια από αυτά έχουν ως στόχο την ανακούφιση νοσούντων συνανθρώπων. Θα έλεγε κανείς ότι ο Χριστιανισμός δημιούργησε ένα νέο τύπο γιατρού , ο οποίος προσπαθεί να συνδυάσει την επικρατούσα επιστημονική άποψη με την πίστη στο Θεό και τις νέες αξίες και ιδανικά. Σε αυτό βοήθησαν οι απόψεις των μεγάλων θεολόγων του 3ου και 4ου αιώνος, Ωριγένους, Ιερού Αυγουστίνου και Κλήμεντος του Αλεξανδρέως οι οποίοι μελέτησαν τη φυσική φιλοσοφία και κράτησαν σημαντικές πτυχές της κοσμικής ελληνικής φιλοσοφίας που ευθυγραμμίζονταν με τη χριστιανική σκέψη. Πίστευαν δε και δίδασκαν ότι η πίστη που υποστηρίζεται από την υγιή φιλοσοφία είναι πολύ ανώτερη από την απλή πίστη (13).

Γερμανικές και άλλες βαρβαρικές ιατρικές δοξασίες, που θεωρούσαν την νόσο αποτέλεσμα μαγείας ή επήρειας κακών πνευμάτων και απαιτούσαν για την θεραπεία της αιματηρές θυσίες και επωδούς με επίκληση φυσικών δυνάμεων γρήγορα έχασαν την δημοφιλία τους., ιδιαίτερα από την στιγμή που οι αρχηγοί των εισβολέων υιοθέτησαν τον τρόπο σκέψης και τις συνήθειες των κατακτημένων(2). Ο Θεοδώριχος, κατακτητής της Ιταλίας, μάλιστα τιμά τους γιατρούς και επικυρώνει τις ρωμαϊκές διαδικασίες των χορηγήσεως αδείας ιατρικού επαγγέλματος όπως και ο Καρλομάγνος αργότερα. Οι επωδοί ποτέ δεν έπαψαν να χρησιμοποιούνται στην Ιατρική απλώς οι χριστιανοί απευθύνονταν σε αγίους και όχι σε φυσικά φαινόμενα

Μοναστηριακή Ιατρική

Το καλύτερο λίκνο για την άσκηση της χριστιανικής Ιατρικής απέβησαν τα μοναστήρια. Οι μοναχοί είχαν την δυνατότητα να έρχονται σε επαφή με την την ελληνορωμαϊκή ιατρική γραμματεία και έτσι να είναι ενήμεροι της πείρας και των θεωριών των παλαιοτέρων μέσω των βιβλιοθηκών των μοναστηριών (με το σχετικό εμπόδιο της ελληνικής γλώσσας την οποία οι περισσότεροι αγνοούσαν ή δεν γνώριζαν επαρκώς ) και είχαν την αφοσίωση που χρειάζεται να υπηρετείς τον πάσχοντα, καθήκον που πήγαζε από την θρησκευτική τους πίστη.

Τα μοναστήρια αναπτύχθηκαν όχι μόνο ως κέντρα πνευματικής άσκησης αλλά και ως κέντρα διανοητικής μάθησης και ιατρικής πρακτικής. Οι τοποθεσίες των μοναστηριών ήταν απομονωμένες και είχαν σχεδιαστεί για να είναι αυτάρκεις, πράγμα που απαιτούσε από τους μοναχούς να παράγουν τα δικά τους τρόφιμα και να φροντίζουν τους άρρωστους. Τους. χρόνους πριν από την ανάπτυξη των νοσοκομείων, άνθρωποι από τις γύρω πόλεις προσήρχοντο στα μοναστήρια για βοήθεια στην αρρώστια τους.

Ένας συνδυασμός πνευματικών και φυσικών μέσων εφαρμοζετο για τη θεραπεία των ασθενών. Τα φυτικά φάρμακα, γνωστά ως βότανα μαζί με προσευχή και άλλα θρησκευτικά τελετουργικά χρησιμοποιήθηκαν στη θεραπεία από τους μοναχούς και τις μοναχές των μοναστηριών. Τα βότανα θεωρήθηκαν από τους μοναχούς και τις μοναχές ,ως μια από τις δημιουργίες του Θεού (φυσική βοήθεια) που συνέβαλε στην θεραπεία του άρρωστου ατόμου μαζί με την πνευματική βοήθεια. Τα παλαιότερα βοτανολογικά λατινικά κείμενα μεταφράστηκαν και επεκτάθηκαν στα μοναστήρια. Οι μοναχοί και οι μοναχές αναδιοργάνωσαν τα παλαιότερα κείμενα ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν πιο αποτελεσματικά, προσθέτοντας έναν πίνακα περιεχομένων για παράδειγμα, για να βοηθήσουν στην ταχύτερη εύρεση πληροφοριών . Όχι μόνο αναδιοργάνωσαν τα υπάρχοντα κείμενα, αλλά πρόσθεσαν ή εξάλειψαν πληροφορίες. Τα νέα βότανα που ανακαλύφθηκαν ως χρήσιμα ή συγκεκριμένα βότανα που ήταν γνωστά σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή προστέθηκαν. Βότανα που αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά απαλείφθηκαν. Επίσης τροποποιήθηκαν τα υπάρχοντα σχέδια ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να αναγνωρίσει αποτελεσματικά το βότανο. Οι βοτανολογίες που μεταφράστηκαν ή τροποποιήθηκαν στα μοναστήρια ήταν μερικά από τα πρώτα ιατρικά κείμενα που παρήχθησαν και χρησιμοποιήθηκαν στην ιατρική πρακτική κατά τον Μεσαίωνα ( 14) Τα περισσότερα μοναστήρια ανέπτυξαν πλήρως ενημερωμένους βοτανικούς κήπους από τους οποίους έπαιρναν τα απαραίτητα για την θεραπεία των ασθενών τους βότανα.

Πολλά είναι τα μοναστήρια που ήταν ιατρικά κέντρα, με εξέχον μεταξύ αυτών το Monte Cassino που εξελίχτηκε το κύριο κέντρο μοναστηριακής Ιατρικής τόσο από εκπαιδευτικής απόψεως όσο και από απόψεως ιατρικής πράξης . Ήταν δημιούργημα του Αγίου Βενέδικτου του ιδρυτού του τάγματος των Βενεδικτίνων που κυρία τους απασχόληση είναι η φροντίδα των ασθενών. Οι Βενεδικτίνοι επέκτειναν την δράση τους και σε άλλες χώρες δημιουργώντας παρόμοια κέντρα. Ξέρουμε ότι η βιβλιοθήκη του είχε αρκετά βιβλία των Ελληνορωμαϊκών χρόνιων όπως συνόψεις έργων του Γαληνού ,του Ορειβάσιου , και του Αλεξάνδρου του Τραλλινού, δωρεά του Ρωμαίου συγκλητικού Cassiodorus(480-567) (1) Μοναστικά ιατρικά κέντρα υπήρξαν σε όλη σχεδόν την Ευρώπη, Ιταλία , Ισπανία, Γαλλία ,Αγγλία Ιρλανδία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το Ιρλανδικό ιατρικό κέντρο του νησιού Esmerald Isle, μοναχοί του οποίου έχοντες πολύ καλή γνώση της ελληνικής δημιούργησαν πολλές αποικίες -σχολές στην άλλη Ευρώπη.(2)

Το σίγουρο είναι ότι δεν πρέπει να υπερεκτιμάται ο ρόλος της μοναστηριακής ιατρικής διότι δεν προσέφερε καινούργιες γνώσεις , στηρίχθηκε κυρίως σε συντετμημένες περιλήψεις ιατρικών κειμένων, αλλά ήταν άκρως πρακτική με μοναδικό της μέλημα την θεραπεία του πάσχοντος συνανθρώπου..Έκανε αρκετές προόδους στο θέμα της βοτανολογίας όπως είδαμε πιο πάνω,αλλά δεν ασχολήθηκε σχεδόν καθόλου με την διερεύνηση τις αιτίας των νοσημάτων εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων ( η Αγία Hildergard του Bingen)(15) με την οποία θα ασχοληθούμε και πάλιν. Έμεινε σταθερή την θεωρία του Ιπποκράτους και του Γαληνού ότι η νόσος ήταν αποτέλεσμα δυσκρασίας των χυμών (16) Ποιοι ήταν οι χυμοί και για τις σχέσεις τους με άλλες φυσικές καταστάσεις φαίνεται στον πίνακα 2.Η θεωρία των χυμών ήταν εργαλείο ιατρικής σκέψης μέχρι και τον 18ο αιώνα.(2)

Δεν πρέπει να ακόμη να παροράται το γεγονός ότι η Ιατρική δεν ήταν το κύριο έργο των μοναχών αλλά η ενασχόληση τους με το πνευματικό τους έργο. Επιβεβαίωση τούτου είναι η εξέταση του καταλόγου του 9ου αιώνα της βιβλιοθήκης του μοναστηριού στη Saint Gall της Ελβετίας που μέσα στις χιλιάδες θεολογικά βιβλία υπάρχουν μόνο έξι ιατρικά

Παράλληλα με την μοναστηριακή Ιατρική υπήρχε και λαϊκή Ιατρική η οποία είχε πολλούς και διαφορετικούς υπηρέτες, επιστήμονες ιατρούς, μάγους ,αγύρτες, απατεώνες, κουρείς κλπ .Οι επιστήμονες ιατροί Εβραίοι ως επί το πλείστον απευθύνοντο στους ευγενείς και τον ανώτατο κλήρο, ενώ οι άλλες κατηγορίες στις λαϊκές τάξεις.

Οι μοναχοί δεν είχαν καμιά επαφή με την χειρουργική διότι η εκκλησία απαγόρευε στους κληρικούς το να χύσουν το αίμα ζώντων οργανισμών και έτσι η χειρουργική ασκείτο από χειρουργούς διαφόρων βαθμών εκπαιδεύσεως,, εμπειρικούς,. κουρείς(18) κλπ.

Η μοναστηριακή ιατρική μετά το 10ο αρχίζει σιγά σιγά να υποχωρεί προς όφελος της λαϊκής Ιατρικής,διότι εξέτρεπε τους μοναχούς από τα κύρια καθήκοντα τους (προσευχή, λατρεία του Θεού), και της αντιδράσεως των άλλων μοναστικών ταγμάτων (δομινικανοί, φραγκισκανοί). Το 1130 η σύνοδος του Clermont απαγορεύει την την άσκηση ιατρικής σε κληρικούς παρά ταύτα ο κατώτερος κλήρος συνεχίζει να την ασκεί διότι είναι προσοδοφόρος και προσδίδει κύρος. Η υποχώρηση πρέπει να αποδοθεί στην ανάπτυξη των πανεπιστημίων και την εμφάνιση της Αραβικής Ιατρικής (1,2 17)

Λαϊκή Ιατρική

Η Λαϊκή Ιατρική όπως έχει αναφερθεί ήδη δεν έπαυσε ποτέ να ασκείται στην Χριστιανική Δύση αλλά μετά τον 10ο αιώνα αρχίζει προοδευτικά η ανάπτυξη της (4,18.) Τούτο πρέπει να αποδοθεί στην αλλαγή στάσεως του κοινού σε θέματα εκπαιδεύσεως ιδιαίτερα μετά την δημιουργία των καθεδρικών σχολών με την απόφαση του Καρλομάγνου και των Ιταλικών πόλεων Κρατών, αλλά και στην επελθούσα οικονομική επανάσταση του 10-13ου αιώνος, η οποία έδωσε την ευκαιρία στους λαούς της δυτικής Ευρώπης σε σχετικά εύκολη πρόσβαση στην εκπαίδευση. Θα έλεγε κανείς ότι ο έρωτας στην κλασσική παιδεία αναθερμάνθηκε Η οικονομική άνοδος βοήθησε και στην ανάπτυξη των πρώτων Πανεπιστημίων ως και των συντεχνιών, και των δύο ο ρόλος ήταν ουσιαστικός στην ανάπτυξη της λαϊκής μεσαιωνικής ιατρικής.(19)

Η δε επαφή με την προηγμένη Αραβική ιατρική ήταν ένα ακόμη βασικής σημασίας βήμα στην δημιουργία αυτού που λέμε μεσαιωνική ιατρική του ώριμου και ύστερου μεσαίωνα. (2) Η αραβική ιατρική ,ενώ ως βασικό της κορμό είχε την Ιατρική των κλασσικών και ελληνιστικών χρόνων, με εξέχουσα την παρουσία του Γαληνού (20),είχε πραγματοποιήσει προόδους στην περιγραφή νοσημάτων που ενώ προϋπήρχαν, συγχέονταν με άλλα πχ ευλογιά, ανεμοβλογιά ,ιλαρά και τη χειρουργική ενώ είχε παράλληλα άφθονα στοιχεία εμπειρισμού . Έγινε γνωστή μέσω μεταφράσεων στη λατινική , ο πλέον δραστήριος στον τομέα αυτό υπήρξε ο Κωνσταντίνος ο Αφρικανός , ο οποίος όμως δεν ήταν καθόλου εκλεκτικός στα έργα που μετέφραζε, με δεύτερο τον Gerald της Κρεμόνας .Επηρέασε πολύ την άσκηση της ιατρικής δίδοντας της ένα εμπειρικό χαρακτήρα. Παρόλα αυτά δεν την έκανε πειραματική. Αλλά ο κανόνας του χίλια βιβλία είναι προτιμότερα από χίλια πειράματα συνέχισε να είναι ισχυρός.
Η ίδρυση των Πανεπιστημίων σε συνδυασμό με τις αποφάσεις της συνόδου του Clermont περιόρισε την επιρροή του κλήρου σε θέματα ιατρικής εκπαιδεύσεως και πρακτικής, αν και η εκκλησία συνέχισε να έχει τον τελευταίο λόγο, ακόμη και για τα πανεπιστήμια που όλο το διδακτικό τους προσωπικό ήταν λαϊκοί, ως πχ του Σαλέρνο του οποίου οι απόφοιτοι έπαιρναν τα διαπιστευτήρια της αποφοιτήσεως τους στον καθεδρικό ναό από τα χέρια του επισκόπου

Στην υπό εξέταση περίοδο επικρατούν δύο τάσεις η εμπειρική που έχει ως πατρώνο της την αραβική ιατρική και αφετηρία τα πανεπιστήμια του Σαλέρνο και του Μονπελιέ. Και η σχολαστική που ξεκινά από τα άλλα πανεπιστήμια και έχει την ευλογία της εκκλησίας. Ο χαρακτήρας της σχολαστικής ιατρικής προσδιορίζεται από την προσήλωση της στα κείμενα ελληνορωμαϊκής γραμματείας και επηρεάζει την ιατρική έως τον 16ο αιώνα. Ακόμη και στην φάση που υιοθετεί το πείραμα παραμένει σχολαστική . Περιγράφεται μάθημα ανατομικής στο πανεπιστήμιο της Μπολόνια , όπου ο ιατρός -διδάσκαλος ενδεδυμένος την ρεντιγκότα του, χωρίς να παρακολουθεί τα τεκταινόμενα αναλύει τον Γαληνό ενώ η νεκροτομή γίνεται από κατώτερου βαθμού χειρουργό, έτσι καταλήγουμε στο να διδάσκεται ότι το ήπαρ έχει πέντε λοβούς(4)

Οι ασκούντες την ιατρική.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί ο κλήρος μετά τον 12ο αιώνα δεν έχει ενασχόληση με την ιατρική και η Ιατρική ασκείται από α)επιστήμονες ιατρούς β) εκπαιδευμένους χειρουργούς γ) κουρείς χειρουργούς δ )μαίες ε) φαρμακοποιούς

Α) επιστήμονες ιατροί. Ήταν καλά εκπαιδευμένοι συνήθως απόφοιτοι κάποιου Πανεπιστημιακού ιδρύματος και είχαν 8ετή ή 9ετή εκπαίδευση σε δύο κύκλους σπουδών. Οι ιατροί αυτής της κατηγορίας ήσαν πιστοποιημένοι με βάση το νόμο . Ο πρώτος νόμος εκδόθηκε από τον Ρογήρο τον ΙΙ Βασιλιά της Νάπολης και Σικελίας . Νεότερος νόμος από τον Φρειδερίκο τον ΙΙ Βασιλιά της Σικελίας, Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και βασιλιά της Ιερουσαλήμ το 1224 ρύθμισε τα της ασκήσεως του Ιατρικού επαγγέλματος , του επαγγέλματος του Φαρμακοποιού , και την προστασία της δημόσιας υγείας. Παρομοίου περιεχομένου νόμοι ετέθησαν σε ισχύ το1283 στην Ισπανία και το 1347 στην Γερμανία(1)Η νομοθεσία του Φρειδερίκου περιόρισε δραστικά το ρόλο της εκκλησίας στην Ιατρική. Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί ότι ο αριθμός των επιστημόνων γιατρών ήταν μικρός, στο Παρίσι του 1289 υπήρχαν μόνο έξι γιατροί και το1396 μόνο 31 ,δηλαδή ένας γιατρός ανά 8500 κατοίκους. Στο York της Ἀγγλίας την ίδια εποχή υπάρχει μόνο ένα γιατρός ενώ στην ύπαιθρο χώρα ελλείπουν παντελώς και η ιατρική ασκείται από κουρείς χειρουργούς (21) Η κοινωνική τους θέση είναι αντιστρόφως ανάλογος του αριθμού τους και βρίσκονται στην κορυφή της Ιατρικής πυραμίδας (1,22)

Β)Εκπαιδευμένοι χειρουργοί . Συναντούμε δυο κατηγορίες1) εκείνους που είχαν κλασσική μόρφωση αλλά δεν κατόρθωσαν να τελειώσουν τις ιατρικές σπουδές τους είχαν όμως μεγάλο χρόνο μαθητείας κοντά σε χειρουργούς. Τους συναντάμε στην Αγγλία και είναι μέλη του κολεγίου Ιατρών και Χειρουργών το οποίο εγγυάται την επαγγελματική επάρκεια τους (22) και 2) τους γιατρούς που έχουν πλήρη ακαδημαϊκά προσόντα αλλά παράλληλα ασκούν και χειρουργική ως τέτοιους αναφέρομε τον Hughτης Lucca,τον Saliceto της Bologna και τον Lanfranc της Milan. Όλοι διδάσκουν ιατρική, αμφισβητούν τον υποβοηθητικό ρόλο του πύου και χρησιμοποιούν το νυστέρι αντί τον καυτηριασμό(1,2)

Γ) Χειρουργοί -κουρείς Είναι χαμηλοτέρου μορφωτικού επιπέδου σε σύγκριση με τις προαναφερθείσες κατηγορίες. Έχουν μεγάλη μαθητεία κοντά σε χειρουργούς ή χειρουργούς-κουρείς και είναι ικανοί να εκτελέσουν τις συνήθεις επεμβάσεις . Την επάρκεια τους την εγγυάται η συντεχνία τους ή το κολέγιο στο οποίο ανήκουν. (22) Είναι ιεραρχικά κατώτεροι από τις προαναφερθείσες ομάδες, αμείβονται λιγότερο και συνήθως ασχολούνται με τις κατώτερες κοινωνικά τάξεις

Δ) Φαρμακοποιοί Πωλούν φάρμακα εκτελώντας συνταγές γιατρών ή χειρουργών. Παράλληλα ασχολούνται και το εμπόριο ειδών μπακαλικής. Πωλούν και συνιστούν φάρμακα χωρίς συνταγή. Είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς διότι οι υπηρεσίες τους έχουν μικρότερο κόστος. Για την εκμάθηση του επαγγέλματος απαιτείται μακρόχρονη μαθητεία. Την επάρκεια τους την εγγυάται η συντεχνία τους(22)

Ε)Μαίες Πρόκειται για γυναίκες τις περισσότερες φορές εντελώς αγράμματες που η γνώση τους είναι εντελώς εμπειρική και την αποκτούν παρακολουθώντας τοκετούς στο φιλικό και οικογενειακό περιβάλλον, εξαίρεση αποτελεί η Τρότουλα καθηγήτρια του Σαλέρνο . Δεν υπάρχει υποχρεωτική μαθητεία κοντά σε άλλη μαία ,ούτε συντεχνιακή οργάνωση(23) Προς το τέλος του μεσαίωνα αρχίζει η θεσμοθέτηση κανόνων για την άσκηση της μαιευτικής. Αποσκοπούσε στην αποφυγή της ενασχόλησης των μαιών με την μαγεία και όχι την καλύτερη γνώση του αντικειμένου(24)

Η διάγνωση

H διαγνωστική προσπέλαση του ασθενούς στην υπό εξέταση εποχή ελάχιστα διαφέρει από εκείνη των κλασσικών χρόνων. Η λήψη του Ιστορικού, η επισκόπηση , η ψηλάφηση και η επίκρουση είναι τα κύρια εργαλεία για την διάγνωση(25) Δεν υπάρχει η ακρόαση διότι το στηθοσκόπιο δεν είχε εφευρεθεί (Rene Theophile Hyacinnthe Laennec 1816).

Η βασική αξιολόγηση των ευρημάτων στηρίζεται στην Ιπποκρατική συλλογή ,στα γραπτά του Γαληνού και τις συμπληρώσεις και τροποποιήσεις του Ορειβασίου ,του Αετίου του Αμιδηνού, του Αλεξάνδρου του Τραλειανού και του Παύλου του Αιγινήτου που δια των Αράβων έγιναν γνωστές στην Δύση.

Ένα από τα κύρια διαγνωστικά εργαλεία ήταν η μελέτη του σφυγμού. Ο φυσιολογικός σφυγμός του κάθε ατόμου εξαρτιόταν από την ιδιοσυγκρασία του. Έτσι περιγράφεται οφιοειδής σφυγμός για την μελαγχολική ιδιοσυγκρασία, εν είδει άλματος βατράχου γα την χολερική ιδιοσυγκρασία, εν είδει κολυμβήσεως κύκνου για την φλεγματική ιδιοσυγκρασία. O σφυγμός των πληθωρικών ατόμων είναι συνδυασμός των σφυγμών χολερικής και φλεγματικής ιδιοσυγκρασίας και προσομοιάζει με την παιχνιδιάρικη κολύμβηση του δελφινιού. Αλλαγή του είδους του σφυγμού υποδηλώνει παθολογική κατάσταση(26) Στα έργα του Γαληνού περιγράφεται σφυγμός εν είδει βήματος γκιζέλλας,άγνωστο παραμένει τι σήμαινε αυτό για τον γιατρό της Δυτικής Ευρώπης....

Από τον καιρό του Ιπποκράτη η επισκόπηση των προσφάτων ούρων εθεωρείτο σπουδαίας διαγνωστικής αξίας Ο πρωτοσπαθάριος του Ηρακλείτου Θεόφιλος γράφει το De Urinis και συστηματοποιεί την ουροσκόπηση (27) H ουροσκόπηση μέσω των Αράβων έρχεται στη Δύση και η φιάλη της γίνεται σήμα των γιατρών, όπως αργότερα το στηθοσκόπιο. Προς διευκόλυνση των γιατρών δημιουργούνται ουροσκοπικοί χάρτες που δεν έχουν μόνο διαγνωστική αλλά και προγνωστική αξία (25) Επίσης την ίδια εποχή αναπτύσσεται στο Βυζάντιο η επισκόπηση και των λοιπών απεκκρίσεων και έρχεται στην δύση δια της ιδίας οδού(28)

Επίσης χρησιμοποιείται διαγνωστικά η επισκόπηση του αίματος της αφαίμαξης

Θεωρία και Θεραπεία

Η θεωρητική θεμελίωση της Ιατρικής φαίνεται στον πίνακα 2 και στηρίζεται στην ύπαρξη των χυμών στους ζώντες οργανισμούς δηλαδή την μέλαινα και κιτρίνη χολή, το αίμα και το φλέγμα(29). Η υγεία είναι αποτέλεσμα της ισορροπίας των χυμών στο συγκεκριμένο άτομο. Κάθε άτομο έχει την δική μου ισορροπία στην οποία πάντοτε υπερτερεί ένας χυμός οδηγώντας σε τέσσερες ιδιοσυγκρασίες (κράσεις) , την χολερική, την μελαγχολική , την φλεγματική και την πληθωρική . Η ρήξη της ισορροπίας (δυσκρασία) προκαλεί την νόσο. Καθήκον του ιατρού είναι να αποκαθιστά την ισορροπία(ευκρασία) και σε αυτό αποσκοπεί η χορηγουμένη αγωγή. Προσπαθεί να το κατορθώσει με διαιτητικά μέσα(τροφή, άσκηση, λουτρά), φάρμακα και αφαιμάξεις. Για τον μεσαιωνικό γιατρό, κληρικό ή λαϊκό πλέον των φυσικών μέσων αναγκαία είναι και η θεϊκή βοήθεια -παρέμβαση.

Από τις φυσικές θεραπευτικές παρεμβάσεις η πλέον δημοφιλής είναι αφαίμαξη. Τόσο εδραιωμένη είναι η πίστη στην αποτελεσματικότητα της που η δημοφιλία της διαρκεί μέχρι το 19ο αιώνα. Ας δούμε τι γράφει για αυτήν ένα ιατρικό μεσαιωνικό εγχειρίδιο του 13ου αιώνος , αγνώστου συγγραφέως. “ Η αφαίμαξη καθαρίζει το μυαλό, ενισχύει την μνήμη, καθαρίζει τα έντερα,οξύνει την ακοή, βελτιώνει την πέψη,δημιουργεί μουσική φωνή, διώχνει την αϋπνία, διώχνει το άγχος,, τρέφει τι αίμα και το καθαρίζει από δηλητηριώδεις ουσίες,δίδει μακροζωία, θεραπεύει τον πυρετό και διάφορες νόσους, και κάνει τα ούρα διαυγή και καθαρά” (30). Για να είναι επιτυχής έπρεπε αναλόγως του πάσχοντος οργάνου να γίνει από την κατάλληλη περιοχή και την κατάλληλη εποχή από απόψεως ζωδιακού κύκλου (Πίνακας 1). Προς υποβοήθηση των γιατρών υπάρχουν οι κατάλληλοι χάρτες, φλεβικοί και ζωδιακοί χάρτες. Γίνεται με τρεις τρόπους φλεβοτομή, βεντούζες και βδέλλες.(25)
Γυναίκες στην ιατρική

Οι γυναίκες κατά τον μεσαίωνα όπως και σε όλες τις εποχής μη εξαιρουμένης και της εποχής μας έχουν κύριο ρόλο στην περίθαλψη των ασθενών ασχέτως κοινωνικής και οικονομικής καταστάσεως, ως σύζυγοι , θυγατέρες και αδελφές ή ως υπηρετικό προσωπικό. Στην Γερμανία μάλιστα των χρόνων του πρώιμου μεσαίωνος εκτός του ρόλου της θεραπαινίδος έχουν και εκείνο του θεραπευτοῦ έχοντας αποθηκεύσει τα κατάλληλα για την περίσταση βότανα, εφαρμόζοντας μικρά χειρουργική, και προβαίνουσες στις κατάλληλες για την περίσταση μαγικές και άλλες τελετουργικές πράξεις ,πάντα μέσα στα πλαίσια της οικογενειακής ζωής (2) Πουθενά όμως δεν αναφέρεται επαγγελματική τους ενασχόληση με την ιατρική.

Η είσοδος στα Πανεπιστήμια ήταν απαγορευμένη μέχρι τον 19ο αιώνα με την εξαίρεση της Ιταλίας. Η μόνη δραστηριότητα που τους επιτρέπεται είναι εκείνη της μαίας (31). Αυτό ήταν υποχρεωτικό από τα πράγματα διότι η παρουσία ανδρών στον τοκετό δεν ήταν κοινωνικά ανεκτή και σε κάποιες χώρες απαγορευμένη (23) οι δε αυθεντίες όπως ο χειρουργός Guy de Chauliac την θεωρούν γυναικεία υπόθεση (31)Σε όλες τις άλλες καταστάσεις η ενασχόληση των γυναικών με την ιατρική ή χειρουργική θεωρείται στην καλύτερη των περιπτώσεων αγυρτεία και στην χειρότερη μαγεία (32) Από στοιχεία του Κολεγίου των Κουρέων – χειρουργών (της Αγγλίας) φαίνεται ότι τους επιτρέπεται η μαθητεία και η άσκηση με την επιτήρηση του Δασκάλου τους (Master)(33). Δεν είναι γνωστό πόσες έγιναν τελικά δεκτές στο κολλέγιο και αν άσκησαν άλλους χειρουργούς. Η άσκηση ιατρικής από γυναίκες φαίνεται ότι ήταν οικογενειακή υπόθεση, ασκούν το επάγγελμα του χειρουργού μαζί με συζύγους ,γονείς ή αδελφούς (32) Στο Παρίσι τους απαγορεύεται η άσκηση της χειρουργικής εκτός αν τους το επιτρέψει ειδική επιτροπή (34) Στην Αγγλία αντίθετα ενώ η άσκηση χειρουργικής ήταν απαγορευμένη στις γυναίκες επιτρεπόταν στις χήρες η συνέχιση του επαγγέλματος του συζύγου . Το 1540 ο κώδικας ασκήσεως επαγγέλματος απαγόρευσε παντελώς την άσκηση χειρουργικής σε γυναίκες παρόλα αυτά η άσκηση του επαγγέλματος δεν έπαυσε ποτέ(35)

Δύο ονόματα γυναικών ιατρών έχουν μείνει στην ιστορία για την συνεισφορά στην ιατρική η Hildgard του Bingen, και η Trotula του Salerno,

Η πρώτη ήταν ηγουμένη του μοναστηρίου του Bingen, (1098-1179) πολυσύνθετη προσωπικότητα που κατά τις εξομολογήσεις της έβλεπε οράματα , θεολόγος, ποιήτρια,δραματουργός, μουσικός προσπάθησε να κατανοήσει την λειτουργία του ανθρωπίνου σώματος, την σχέση του με το θείο, την νόσο,την ψυχή. Πίστευε όπως και όλοι σχεδόν οι άνθρωποι της εποχής της ότι η νόσος ήταν ή τιμωρία του Θεού ή έργο του διαβόλου. Οι δε εκδηλώσεις της οφείλονται σε χημική δυσκρασία (15). Ο θεραπευτής λοιπόν σκόπευε στην ενδυνάμωση του πάσχοντος στην προσβολή του διαβόλου και των βοηθών του. Ως πλέον κατάλληλο μέσο θεωρεί τα φάρμακα ( βότανα) και δημιουργεί στο μοναστήρι της ένα κατά το δυνατό πλήρη βοτανικό κήπο, συλλέγει βότανα και αγοράζει εκείνα που λείπουν από την περιοχή της Τα δύο έργα της που έχουν σχέση με την Ιατρική είναι το Causae et Curae και το Physica Στο Physica περιγράφει σε εννέα βιβλία τις επιστημονικές και φαρμακευτικές ιδιότητες διαφόρων φυτών, λίθων, ψαριών, ερπετών και ζώων. Το Causae et Curae είναι μια εξερεύνηση του ανθρώπινου σώματος, σε συνδυασμό με τις διασυνδέσεις του με τον υπόλοιπο φυσικό κόσμο καθώς και τις αιτίες και τις θεραπείες των διαφόρων ασθενειών (15). Παρά το ότι είναι μοναχή και έχει ορκισθεί αγνότητα ασχολείται με θέματα που μπορεί να σκανδαλίσουν, όπως η σύλληψη ,η σεξουαλικότητα και ο οργασμός.(32) Τούτο κατά την ταπεινή μου γνώμη δείχνει την ευρύτητα και ανεξαρτησία του πνεύματος της

Για την δεύτερη υπάρχουν πολλές αμφιβολίες για την ιστορική ύπαρξη της(32, 36) Όταν αναφερόμαστε στην Trotula του Salerno, ο νους πάει σε μια συλλογή ιατρικών βιβλίων του12ου αιώνα που θέμα τους έχουν την γυναίκα και τα ιατρικά της προβλήματα Η συλλογή απαρτίζεται από τρία βιβλία το Liber de sinthomatibus mulierum (Βιβλίο για τις συνθήκες των γυναικών ) το De curis mulierum ( Θεραπευτική των γυναικών) και το De ornatu mulierum (τα καλλυντικά των γυναικών) Το δεύτερο βιβλίο της συλλογής είναι μάλλον βέβαιο ότι έχει γραφτεί από την καθηγήτρια του πανεπιστημίου του Salerno , Trota εξ ἧς και το όνομα της συλλογής(36).Η συλλογή είχε μεγάλη δημοφιλία, κυκλοφόρησε σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες στην λατινική και σε μεταφράσεις και ήταν το βασικό εγχειρίδιο γυναικολογίας μέχρι τον 16ο.

Πρέπει να αναφερθεί ότι η Ιταλία και σε μικρότερο βαθμό η Γαλλία είναι περισσότερο ανεχτικές σε θέματα εκπαιδεύσεως γυναικών, γιαυτό υπάρχουν αναφορές ονομάτων γυναικών γιατρών που δρουν στα πανεπιστήμια ή τις αυλές των ηγεμόνων, όπως η Dorotea Bocchi, Abella, Jacobina Félicie, Alessandra Giliani, Rebecca de Guarna, Margarita, Mercuriade (37)

Επιδημίες

Τα λοιμώδη νοσήματα ήταν η κυρία αιτία θανάτου του ανθρώπου τον μεσαίωνα. Ως αιτία τους έχουν τα “μιάσματα” τα οποία δια της αναπνοής ή επαφής ἐμόλυναν τους ασθενείς Τα περισσότερα εξ αυτών είχαν ενδημικό χαρακτήρα και είχαν σχέση με τους όρους διαβίωσης και την τήρηση των κανόνων υγιεινής(38) Μεγάλες επιδημίες εκδηλώθηκαν στην υπό εξέταση εποχή και καθώς δεν υπήρχε κανένα γνωστό προληπτικό και θεραπευτικό μέσον, είχαν δε μεγάλη θνητότητα (39).με απροσδιόριστα αποτελέσματα .

Οι πλέον φονικές επιδημίες ήταν η Πανώλης του Ιουστινιανού και ο Μαύρος θάνατος. Η πανώλης του Ιουστινιανού εκδηλώθηκε το 542 , εξαπλώθηκε σε όλη σχεδόν την Ευρώπη, εμφανίζει πολλά επιδημικά κύματα και διαρκεί σχεδόν δύο αιώνες .Από την περιγραφή του Προκοπίου μαθαίνουμε την επιδημιολογία και την κλινική εικόνα της νόσου. Δεν έχουμε αμφιβολία ότι η κλινική εικόνα ταιριάζει με βουβωνική πανώλη με υψηλή θνητότητα . Ο αναφερόμενος αριθμός 10000 θανάτων την ημέρα για την περιοχή της Κωνσταντινουπόλεως πρέπει μάλλον να είναι μια από τις συνήθεις υπερβολές του Προκοπίου(40). Υπολογίζεται ότι περίπου το 20-25%των κατοίκων των περιοχών που προσβλήθηκαν από την επιδημία απεβίωσαν με αποτέλεσμα κοινωνική και οικονομική κρίση. Φαίνεται ότι ενταφίασε οριστικά τα σχέδια του αυτοκράτορα για επανένωση του Ρωμαϊκού κράτους Τα ευρήματα της αναλύσεως του DNA δεν μας επιτρέπουν καμιά αμφιβολία ότι πρόκειται για πανώλη (41)

Από το 800 έως το 1347 η πανώλης ξέχασε την Ευρώπη, η επάνοδος της όμως ήταν τρομακτική, διότι η θνητότης ήταν πολύ υψηλή,φαίνεται να οδήγησε στον θάνατο το1/3 του Ευρωπαϊκού πληθυσμού. Τούτο σε συνδυασμό με τις κλινικές εκδηλώσεις από το δέρμα, οδήγησαν τους Ευρωπαίους να την ονομάσουν “ Μαύρο Θάνατο”. Δημιούργησε υστερία και όλοι έφευγαν από τις πόλεις για να αποφύγουν το κακό, πλην όμως επειδή οι συνθήκες συγχρωτισμού ανθρώπου και τρωκτικών ήταν οι ίδιες η επιδημία συνέχισε με την ίδια ένταση. Οι επιστήμονες ιατροί αποφεύγουν να ασχοληθούν με τους πάσχοντες και το έργο αυτό αναλαμβάνουν οριζόμενοι από τις πόλεις αμαθείς περί την ιατρική και στην καλύτερη περίπτωση, κουρείς-χειρουργοί ονομαζόμενοι ιατροί της πανώλους. Εντύπωση προκαλεί η αμφίεση των γιατρών αυτών, καθώς και το ραβδί που έχουν στα χέρια τους ώστε να εξετάζουν τους ασθενείς από απόσταση ασφαλείας Στην μάσκα που καλύπτει την μύτη περιέχεται σπόγγος με ξύδι που πιστευόταν ότι διηθεί το “μίασμα”. (φωτογραφία 1) .Ένας από τους γνωστούς γιατρούς της πανώλους ήταν ο Νοστράδαμος

Δεν υπάρχουν περιγραφές της νόσου από επιστήμονες ιατρούς αλλά μόνο από χειρουργούς. Οι καλύτερες είναι από συγγραφείς που έζησαν στην εποχή της επιδημίας, όπως ο Βοκάκιος στο “Δεκαήμερο”

Το τι πρέπει να κάνουν ως πρόληψη το μαθαίνουν από την Γραφή, η οποία προκειμένου περί μολυσματικών νοσημάτων συνιστά την απομόνωση ,έτσι καθιερώνεται το 1348 ή καραντίνα (1)

Μέχρι του 19ου αιώνος ανά δεκαετία περίπου εμφανίζονται νέες επιδημίες σε μικρότερη όμως έκταση λόγω των ληφθέντων εν τω μεταξύ υγειονομικών μέτρων(39)

Άλλο νόσημα που εν είδει επιδημίας εκδηλώθηκε μεταξύ 6ου και 13ου είναι η λέπρα . Είναι άγνωστο τι προκάλεσε την έκρηξη της επιδημίας και τι την υποχώρηση. Οι ασθενείς όπως και στο Λευιτικό τίθενται σε απομόνωση σε λαζαρέτα πρός αποφυγή της σωματικής και ηθικής μολύνσεως των υγιών, όπως διδάσκει η εκκλησία. Υπάρχουν 2000 λαζαρέτα στην Γαλλία και 500 στην Αγγλία τα οποία μετά την υποχώρηση της επιδημίας γίνονται καραντίνες ή νοσοκομεία (39)

Επιδημίες των άλλων μολυσματικών νοσημάτων συνέχισαν να εμφανίζονται με τον ίδιο ρυθμό άλλα δεν είχαν μεγάλες επιπτώσεις με εξαίρεση την ευλογιά της οποίας υπάρχουν αναφορές μετά τον 13ο αιώνα με μια θνητότητα 100.000 ως 300000 κατ' έτος. Η νόσος προϋπήρχε αλλά άρχισε να αναγνωρίζεται όταν οι Ευρωπαίοι την έμαθαν από τις περιγραφές του Ραζή.

Άλλες επιδημίες που εκδηλώθηκαν κατά την διάρκεια του μεσαίωνος ήταν η νόσος του ιδρώτα, η μανία του χορού , ο εργοτινισμός (φωτιά του Αγίου Αντωνίου) (42)

Η πρώτη ήταν από ότι φαίνεται ήταν μολυσματική, χαρακτηριζόταν από υψηλή θνητότητα και εμφανίστηκε στην Αγγλία τον 15ο αιώνα και μάλλον είχε ως αίτιο τον ιό hanta( 43)

Ίσως το πιο αποτελεσματικό μέτρο που αφορά την πρόληψη των μολυσματικών νόσων είναι η νομοθετική θέσπιση κανόνων υγιεινής για τα τρόφιμα , τα απόβλητα και τον αγοραίο έρωτα που τίθενται σε εφαρμογή σε όλη την έκταση της Ευρώπης από τον 11ο έως 14ο αιώνα.

Βυζαντινή Ιατρική

Η Ιατρική στο Βυζάντιο στηρίχθηκε στα έργα των Αρχαίων Ελλήνων Ιατρών (Ιπποκράτη – Γαληνού κ.α.) τις όποια διέσωσε και χρησιμοποίησε και κάποιες φορές τελειοποίησε, ώστε μέσω των Αράβων κυρίως να διοχετευθούν αργότερα στη Δύση. Στην απέραντη και πολυφυλετική Βυζαντινή Αυτοκρατορία οι ελληνικής καταγωγής ιατροί διακρίθηκαν ιδιαίτερα (44):

Ο Ορειβάσιος (325 – 403) συμπατριώτης Γαληνού από την Πέργαμο Σπούδασε στην Αλεξάνδρεια και στην Αθήνα. Στην Αθήνα υπήρξε συσπουδαστής του μετέπειτα αυτοκράτορα Ιουλιανού του αποκληθέντος «Παραβάτη», του Μ. Βασιλείου και του Γρηγορίου του Θεολόγου. Υπήρξε στενός φίλος του Ιουλιανού, ακολουθώντας τον,ως Στρατιωτικός Αρχίατρος σε όλες σχεδόν τις εκστρατείες του και μετά από σύσταση του συνέγραψε μία Ιατρική εγκυκλοπαίδεια με τίτλο «Ιατρικαί Συναγωγαί» η «Έβδομηκοντάβιβλος». Αυτό το έργο γραμμένο στα Ελληνικά περιείχε όλες τις μέχρι τότε γνώσεις της Αρχαιοελληνικής Ιατρικής εμπλουτισμένες με δικές του πρωτότυπες παρατηρήσεις. Αργότερα δημοσίευσε περίληψη σε 9 βιβλία με τίτλο «Σύνοψις προς υιόν Ευστάθιον». Το έργο μεταφράστηκε στα Λατινικά και Αραβικά και άσκησε μεγάλη επίδραση στον Αραβικό κόσμο και αργότερα στην Ιατρική της Δύσης. Έγραψε και άλλα συγγράμματα «Περιπαθών», «Προς τους απορούντας των Ιατρών», «Τα ευπόριστα» καθώς και διαιτολογικές Οδηγίες. Ο Ορειβάσιος πού πέθανε σε προχωρημένη ηλικία στην Κωνσταντινούπολη δεν ήταν μόνο συγγραφεύς,αλλά είχε και άλλη συνεισφορά:είχε επινοήσει ειδικά ράμματα για την απολίνωση των αρτηριών, εφάρμοζε θεραπείες με αντισηπτικά φάρμακα στα τραύματα, όπως η υγρά κηρωτή, θεράπευε αποτελεσματικά τους κιρσούς και τις φλεβίτιδες των κάτω άκρων με χειρουργική αφαίρεση της μείζονος σαφηνούς φλέβας (κάτι πού γίνεται και σήμερα). Αλλά και στην Παθολογία πρότεινε θεραπείες των ιλίγγων με αλκαλοειδή του βεράτρου (ελέβορου) ή την θεραπεία της νεφρίτιδας με υδρική δίαιτα και γάλα.

Δεύτερος στη σειρά των μεγάλων Βυζαντινών γιατρών έρχεται Αλέξανδρος ο Τραλλειανός (525 – 605). Διάσημος Ιατρός, Φαρμακολόγος, Βοτανολόγος από τις Τράλλεις της Μ. Ασίας αδελφός του αρχιτέκτονα της Αγίας Σοφίας Ανθεμίου. Γιος ιατρού ταξίδευσε σε όλη την Μεσόγειο ακολουθώντας το στρατό του Βελισσαρίου και άσκησε την Ιατρική στην Κωνσταντινούπολη και στη Ρώμη, όπου απέθανε σε βαθύ γήρας. Το έργο του διακρίνεται από τις εύστοχες, πρωτότυπες και πρακτικού ενδιαφέροντος παρατηρήσεις του. Άλλωστε άσκησε κριτική (παρά τον θαυμασμό του) στο Μεγάλο Γαληνό θεωρώντας ορισμένες του απόψεις λανθασμένες. Έγραψε πολλά βιβλία όπως τα «θεραπευτικά» (12 βιβλία), «Περί πυρετού», «Περί ελμίνθων» κ.α. Τα έργα του μεταφράσθηκαν στα λατινικά και τα αραβικά και άσκησαν ιδιαίτερη επίδραση στην μετέπειτα Ιατρική του Μεσαίωνα.

Την ίδια περίπου εποχή διέπρεψε και ο Αέτιος από την Αμίδα Σπούδασε στην Αλεξάνδρεια και άσκησε κυρίως το επάγγελμα στην Κωνσταντινούπολη, όπου έγινε και Αρχίατρος στην Αυλή του Ιουστινιανού. Συνέγραψε μία εκτενέστατη Ιατρική Εγκυκλοπαίδεια 16 βιβλίων χωρισμένη σε τέσσερις «τετραβίβλους», όπου περιλαμβάνονται όλες οι μέχρι τότε σπουδαίες απόψεις (κυρίως του Γαληνού), παραθέτοντας όμως και δικές του θεωρίες. Το βιβλίο γραμμένο στα Ελληνικά αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφοριών. Ο Αέτιος θεωρείται πρωτοπόρος στην αντισύλληψη, για την οποία συνιστούσε ενδοκολπική χορήγηση στυπτικών ουσιών καθώς και στον υπολογισμό των γονίμων ήμερων της καταμήνιου κύκλου των γυναικών.

   Τον καιρό του Ηρακλείου και των διαδόχων του (705 μ.Χ. αιώνας) δεσπόζει η ιατρική φυσιογνωμία του Παύλου του Αιγινήτη. Γεννήθηκε στην Αίγινα και άσκησε την ιατρική κυρίως στην Αλεξάνδρεια όπου και απέθανε. Ταξίδευσε σε πολλά μέρη γι’ αυτό ονομάζεται και περιοδευτής. Το εκτενέστατο συγγραφικό του έργο βασίζεται κυρίως στις γνώσεις του Γαληνού, του Διοσκουρίδη και του Ορειβάσιου εμπλουτισμένο όμως με δικές του πρωτότυπες παρατηρήσεις. Αποτελείται από επτά τόμους με το γενικό τίτλο «Υπόμνημα» και εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από τους Άραβες πού το μετέφρασαν τον 9° αιώνα στα αραβικά , άσκησε δε ιδιαίτερη επίδραση στις κατοπινές ιατρικές σχολές της Δύσης του Σαλέρνο, του Μονπελλιέ κλπ. Οι Άραβες τον θεωρούσαν ως τον κατ’ εξοχήν μαιευτήρα . Στα επτά βιβλία του ὑπομνήματος πραγματεύεται: περί πυρετού, περί τραυμάτων, περί γενικών κανόνων υγιεινής, περί παρασκευής και ιδιοτήτων απλών και συνθέτων φαρμάκων κτλ. Προτείνει νέες χειρουργικές μεθόδους για την αντιμετώπιση της βουβωνοκήλης και των κιρσών Την ίδια εποχή δρα ο Θεόφιλος πρωτοσπαθάριος του Ηρακλείου που με το σύγγραμμα του «Περί ούρων» καθιερώνει την τόσο προσφιλή στον μεσαίωνα ουροσκόπηση.

Το 7ο και 8ο αιώνα το βυζαντινό κράτος περιορίζεται από την επέκταση των Αράβων και χάνει τον οικουμενικό χαρακτήρα του, ομογενοποιείται και γίνεται περισσότερο Ελληνικό και φιλάνθρωπο ενώ ο 9ος -11ος αιώνας χαρακτηρίζονται από γενικότερη ανάταση υπό την καθοδήγηση της Μακεδονικής Δυναστείας. Το Πανεπιστήμιο (Πανδιδακτήριον) υπό την καθοδήγηση του Φωτίου επανακτά την παλαιά του αίγλη και συνεχίζει να είναι κοσμικό σε αντίθεη με τα δυτικά πανεπιστήμια που είχαν ακόμη και σε νεότερες εποχές υποστεί τον ασφυκτικό εναγκαλισμό της εκκλησίας. Συνεχίζουν να εμφανίζονται μεγάλες μορφές γιατρών, οι οποίοι επηρεάζουν τα ιατρικά πράγματα της εποχής τους, αλλά και της δύσης μετά την πτώση της Πόλης, ως ο Νικόλαος ο Μυρεψός, ο Ιωάννης Ακτουάριος, ο Συμεών Σηθ και ο Ιωάννης Αργυρόπουλος.

Δεν πρέπει να παροράται το γεγονός ότι και στο Βυζάντιο υπήρχε ένα πέπλο αμάθειας προλήψεων και σκοταδισμού πού κάλυπτε συχνά την «επίσημη» Ιατρική. Δεν μιλάμε για την υπέρμετρη θρησκευτική πίστη, σύμφωνα με την οποία όλες οι ασθένειες θεραπεύονταν με την παροχή της θείας χάριτος ,και της οποίας έχουμε άφθονα παραδείγματα ( 45,46 ). Η αντίληψη αυτή ήταν τροχοπέδη για τις όποιες επιστημονικές προσπάθειες και οδηγούσε σε εξορκισμούς, φυλακτά και μαγγανείες πού ήταν αρκετά διαδεδομένα και στους ευγενείς και στον όχλο.

Από την άλλη πλευρά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στο Βυζάντιο άρχισε η πρώτη οργανωμένη περίθαλψη των ασθενών μέσα στα πλαίσια της χριστιανικής φιλανθρωπίας(47). Η περίθαλψη γίνεται σε διάφορα ευαγή ιδρύματα που ενώ έχουν διάφορα ονόματα όπως καταγώγια, ξενώνες ,νοσοκομεία, έχουν ένα και μοναδικό σκοπό την περίθαλψη του ανθρώπου που δεν μπορεί να την εξασφαλίσει σε δικά του μέσα Τα απαντούμε από τον 4ο αιώνα και μετά. Κατά τον Miller δεν είναι είναι εξέλιξη των Ρωμαϊκών Valetundinaria ,διότι ο ασθενής έχει και ιατρική παρακολούθηση και φροντίδα ,που στα ρωμαϊκά άσυλα δεν υπάρχει (48),αλλά κέντρα νοσηλείας και ιατρικής εκπαιδεύσεως που δεν έχουν τίποτε να ζηλέψουν τα νοσοκομεία του 20ου αιώνος, αυτό είναι ιδιαίτερα αληθές για τον ξενώνα της μονής του Παντοκράτορος ( 49). Για το νοσοκομείο αυτό υπάρχουν οι πληρέστερες πληροφορίες διότι διεσώθη ακέραιο το “Τυπικόν” της μονής .Υπάρχει οργάνωση στην δομή του νοσοκομείου και το τυπικόν προβλέπει τα πάντα από την στελέχωση του νοσοκομείου με ιατρικό, παραϊατρικό, και υπηρετικό προσωπικό έως τα οικονομικά και την διοίκηση. Εάν κάνει κανείς σύγκριση μεταξύ Παντοκράτορος και Otel Dieu του Παρισιού την ίδια εποχή ο ξενών υπερτερεί σε όλα τα σημεία Οι ξενώνες δεν ήταν νοσοκομεία μόνον των απόρων ,αλλά αναφέρεται και νοσηλεία μέχρι και μελών της βασιλικής οικογενείας ή άλλων αριστοκρατών όταν υπήρχαν σοβαρά προβλήματα υγείας

Από τυπικό του Παντοκράτορος μαθαίνουμε την ιεραρχία του ιατρικού προσωπικού και της αμοιβές του και πληροφορούμαστε την ύπαρξη γυναικών ιατρών, βλέπουμε ακόμη ότι υπήρχε διάκριση έναντι των γυναικών ιατρών που παίρνουν την μισή αμοιβή των αρρένων ομοιοβάθμων τους (50)

Στο Βυζάντιο υπήρχε τιμή και αναγνώριση του ιατρικού έργου,υπήρχαν όμως και ευθύνες Σύμφωνα με τη βυζαντινή νομοθεσία, η ιατρός ή η μαία είχε ποινική ευθύνη σε περίπτωση άμβλωσης. Ποινική ευθύνη είχαν οι ιατροί, αδιακρίτως φύλου, και σε περίπτωση βλάβης ή θανάτου του ασθενούς, η οποία αποδεικνυόταν με ιατροδικαστική έρευνα. Οι ποινές ποίκιλλαν και είχαν άμεση σχέση με τη βλάβη που προξενήθηκε στο θύμα, την ύπαρξη δόλου ή μη, καθώς και την κοινωνική θέση του ιατρού και του θύματος. Συνήθεις ποινές ήταν τα πρόστιμα, η μερική ή ολική δήμευση της περιουσίας, η εξορία, ο μεταλλισμός, η διαπόμπευση και σπανιότερα δια ο ξίφους θάνατος (50)

Η εκκλησία πολλές φορές στάθηκε αμήχανη μπροστά στα φαινόμενα των λαϊκών δοξασιών για μαγγανεία , μαγεία ,κακό μάτι ,την βασκανία και τον φθόνο. O Χρυσόστομος, για παράδειγμα, καταδικάζει συλλήβδην την πρακτική που ακολουθούσαν νοσοκόμες και υπηρέτριες να αλείφουν το μέτωπο ενός παιδιού με λάσπη για να διώξουν το κακό μάτι. Επιχειρεί να μειώσει την πράξη ως
παράλογη ρωτώντας: «εάν η λάσπη είναι τόσο αποτελεσματική ακόμη και στο μέτωπο, γιατί δεν αλείφουμε όλο μας το σώμα με λάσπη, αφού είμαστε όλοι μεγάλοι άνθρωποι στο απόγειο της ζωής μας και έχουμε περισσότερους ανθρώπους να μας φθονούν από ό,τι ένα παιδί;» αλλά δε φαίνεται ο λόγος του να είχε αποτέλεσμα(51)

Οι βυζαντινοί ιατροί προσπαθούν και μάλιστα σε κάποιες περιπτώσεις ως την αναφερομένη περίπτωση αποχωρισμού σιαμαίων υπερβάλλουν εαυτό (52), αλλά δεν τα καταφέρνουν πάντα, μάλλον κάποιοι τρέχουν μπροστά από την εποχή τους.

Συμπεράσματα

Η μεσαιωνική ιατρική στηρίχθηκε στην ελληνορωμαϊκή ιατρική παράδοση και κύρια στον Γαληνό,αλλά και στις διδαχές της νέας θρησκείας, οποία αρχικά είδε την ελληνορωμαϊκή ιατρική ως ένα παγανιστικό κατάλοιπο το οποίο καλό θα ήταν να εξαλειφθεί. Οι αλεξανδρινοί πατέρες όμως κατόρθωσαν να συμπεριλάβουν τα στοιχεία εκείνα της ιατρικής που δεν αντιστρατεύονταν στην νέα θρησκεία στις διδασκαλίες τους και έτσι δημιουργήθηκε ένας νέος τύπος ιατρού επιστήμονα και πιστού. Στην δύση υπήρξε έλλειμμα λόγω της καταλύσεως της Αυτοκρατορίας. Στην ανατολή αντίθετα ο ιατρικός λόγος συνεχίζει να καλλιεργείται ,να δημιουργεί νέες προοπτικές και έχει ως οδηγό την εμπειρία. Τα ιατρικά συγγράμματα των βυζαντινών μεταφράζονται στην αραβική και μέσω των Αράβων φτάνουν στη Δύση. Τόσο στην ανατολή , όσο στην δύση ιδρύονται πολλά ευαγή ιδρύματα ως έργα φιλανθρωπίας φαίνεται όμως να υπάρχει σαφής υπεροχή της ανατολής στον τομέα αυτόν. Η ίδρυση των πανεπιστημίων οδηγεί σε νέα τάση, τον σχολαστικισμό που ενισχύεται από την λατινική εκκλησία και είναι τροχοπέδη στην ανάπτυξη της Ιατρικής . Εμφανίζονται φονικές επιδημίες,οι οποίες οδηγούν στην λήψη μέτρων υγιεινής για πρώτη φορά με τέτοια καθολικότητα. Παρά την διαφαινομένη σταθερότητα κάποια σημεία είναι προπομποί της επερχομένης αναγεννήσεως

Βιβλιογραφία

1.Ackerknecht H A. A Short History of Medicine.,The Johns Hopkins University Press, Baltimore 1982,p79-93.

2. Castiglinii A. Ιστορία της Ιατρικής, Μινώταυρος 1961,τόμος Α,σελ285-308
3. Ackerknecht H A. Medieval Medicine,Merck Rep. 1946 ;55:4-9.
4. Castiglinii A. Ιστορία της Ιατρικής, Μινώταυρος 1961,τόμος Α,σελ-311-385
5. deRidder-Symoen, Hilde. A History of the University in Europe: Volume 1, Universities in the Middle Ages. p. 383
6. Νάστα Μ..Η άσκηση της ιατρικής κατά την βυζαντινή περίοδο Αντιμετώπιση των κακώσεων των μαλακών και σκληρών μορίων. Διδακτορική διατριβή. Αλεξανδρούπολη 2008.σελ 120-121
7. Miller ST. Η γέννησις του νοσοκομείου στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ιερά Μητρόπολις Θηβών και Λεβαδείας,, The Hohns Hopkins University Press, xvi-xLiii, 1998.
8. Murray, Al . «Should the Middle Ages Be Abolished?». Essays in Medieval Studies 2004; 21: 1–22.
9. Ράπτης Κώστας, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, α’ τόμος, ΕΑΠ, Πάτρα, 1999
10. Durant W. Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού, Συρόπουλοι και Κουμουντουρέας , Αθήνα 1958, τόμος 3ος σελ715-772.
11. , Rachel Hajar,The Air of History (Part II) Medicine in the Middle Ages2012 Heart Views;13: 158–162.
12. Mount T. Medieval Medicine, its Mysteries and Science. Amberley Publishing Gloucester 2016 ;p152-170
13. Amundsen, Darrel, W. "Medicine and Faith in Early Christianity". Bulletin of the History of Medicine. 1982; 56 : 326–350
14. Voigts, Linda. "Anglo-Saxon Plant Remedies and the Anglo-Saxons. The University of Chicago Press, 1979. p. 251 -265
15. Sweet, V . "Hildegard of Bingen and the Greening of Medieval Medicine". Bulletin of the History of Medicine.1999; 73 : 381–403.
16. Fullerton JB and Silverman ME. Claudius Galen of Pergamum: Authority of Medieval Medicine Clin. Cardiol. 2009; 32, 11, E82–E84
17. , Faith W. Medieval Medicine: A Reader. Toronto: University of Toronto Press.2010
18. Conrad L, Neve M , Nutton V, Porter R , Wear A . The Western Medical Tradition 800 BC to AD 1800. Cambridge University Press, New York, 1995, p16–25
19. Durant W. Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού, Η Οικονομική Επανάστασις 1066-1300. ΕΣυρόπουλοι και Κουμουντουρέας , Αθήνα 1958, τόμος 4ος,σελ720-761
20. Luis H. Toledo-Pereyra, Galen's Contribution to Surgery Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, 1973 , XXVIII, 357–375,
21. Mustain JK ,A rural medical practitioner in fifteenth-century England. Bull Hist Med1972 ;46:469-76.
22. Mount T. Medieval Medicine, its Mysteries and Science. Chapter 3 Amberley Publishing Gloucester 2016p51-71
23. Minkowski, W L. Women Healers of the Middle Ages: Selected Aspects of Their History. Amer J Pub Health.1992;82 : 288–29
24. Greilsammer, M. The Midwife, the Priest, and the Physician: The Subjugation of Midwives in the Low Countries at the End of the Middle Ages. The Journal of Medieval and Renaissance Studies. 1991;.21: 285–329.
25. Mount T. Medieval Medicine, its Mysteries and Science. Chapter 4 Amberley Publishing Gloucester 201 σελ71-87
26. http://www.greekmedicin.net/diagnosis/Pulse_Diagnosis.html. Επίσκεψη στις 23-1-2018
27. Anegeletti LR,Cavarra B. Critical and historical approach To Theophilus’ De Urinis. Urineas blood’s percolation made by the kidney and uroscopy in middle ages. 1994; 14 :282-89
28. Diamandopoulos AA,Goudas CP..The Late Greco-Roman and Byzantine contribution to the evolution of laboratory examinations of bodily excrement. Part 1: Urine, sperm,menses, and stools . Clin Chem Lab Med .2003;41:963-69
29. Λέων ιατροσοφιστής, Σύνοψις εἰς τὴν φύσιν τοῦ ἀνθρώπου, έκδ. R. Renehan, Leo the physician, Epitome on the nature of man [Corpus Medicorum Graecorum 10/ΙV] Berlin 1969, σ. 16-6
30. Talbot CH. Medicine in Medieval England. London,Oldbourne, 1967 p131
31. Green, M (). "Women's Medical Practice and Health Care in Medieval Europe". Signs. 1989; 14 : 434–473.
32. Mount T. Medieval Medicine, its Mysteries and Science. Chapter 7 Amberley Publishing Gloucester 2016 p 126-51
33. Wyman AL. The surgeoness : the female practitioner of surgery 1400-1800. Med Hist 1984;28:22-41
34. Lipinska M. Les femmes et le progres des sciences medicales. Paris (France): Masson; 1930
35. Wirtfeld AD The history of women in surgery. Can J Surg;2009:317-20
36. Monica H. Green, ed. and trans. The ‘Trotula’: A Medieval Compendium of Women’s Medicine (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2001.
37. https://en.wikipedia.org/wiki/Dorotea_Bucca Επίσκεψη στις 27-1-2018
38. Schreiber W &Mathys FK Infectio: Infectious diseases in the History of Medicine, Basle .Editiones “Roche”1987
39. JFC HecKer.. The epidemics of the middle ages( translated by BG Babicton),London, George Woodfall &Son MDCCXLIV προσπέλαση από Darligton Memorial Library, University of Pittsburgh
40. Procopius, History of the Wars, 7 Vols., trans. H. B. Dewing, Loeb Library of the Greek and Roman Classics, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1914, Vol. I, pp. 451–73.
41. Wiechmann I, Grupe G. Detection of Yersinia pestis DNA in two early medieval skeletal finds from Aschheim (Upper Bavaria, 6th century A.D.)" Am J Phys Anthropol 2005 ;126 : 48–55
42. Brodman E. Medieval Epidemics. Bull Med Libr Assoc. 1953 ; 41: 265–272.
43. Mount T. Medieval Medicine, its Mysteries and Science. Chapter 1 Amberley Publishing Gloucester 2016 p 29-30
44. Bασίλειου Σπανδάγου Η Ιατρική του Βυζαντίου http://vizanti

naistorika.blogspot.gr/2016/07/blog-post_5.html Επίσκεψη 29-1-2018

2. Καλόφωνος ΓΘ. Ασθένεια και σωματικότητα στο πρώιμο Βυζάντιο. Τα θαύματα του Αγίου Αρτεμίου. Αρχαιολογία &Τέχνες 2007, 103:42-49
3. Κολάκης Ι. Άγιες θεραπεύτριες στο Βυζάντιο. Κοινωνικό φύλο και θεραπεία. Το παράδειγμα της Ειρήνης Χρυσοβαλάντου στα αγιολογικά κείμενα. Αρχαιολογία & Τέχνες 2007, 103:34-41
4. Αγγελίδη ΧΓ. Καταγώγια, νοσοκομεία και ξενώνες. Η διαδρομή της περίθαλψης στο Βυζάντιο. Αρχαιολογία & Τέχνες 2007,103:14–19.
5. Miller ST. Η γέννησις του νοσοκομείου στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ιερά Μητρόπολις Θηβών και Λεβαδείας,, The Hohns Hopkins University Press 40-63, 1998
6. οππ σελ 16-37
7. Μουζάλη Αφένδρα.Περίθαλψη ασθενών στο Βυζάντιο Aρχαιολογία και Τέχνες, 2001; 81:102-108 2007;103:10-13
8. ΤΡΑΚΑ Ν. Η βυζαντινή Ιατρική. Αρχαιολογία & Τέχνες 2007, 103:6-9
9. Pentogalos G.E. &. Lascaratos J.G , A surgical operation performed on siamese twins during the tenth century in Byzantium, Bull Hist Med 1984;58: 99-102.

Πίνακας 2

Συσχετισμός χυμών ,κράσεων στοιχείων κλπ

Χυμός	Εποχή	Ηλικία	Κατάσταση	Στοιχείο	Τόπος παραγωγής	Συμπεριφορά/διάθεση /χαρακτήρας
Ξανθή χολή	Θέρος	Παιδική	Θερμότητα	πυρ	Χοληδόχος	Χολερικός
Αίμα	Άνοιξη	Εφηβεία/νεανική	Υγρότητα	Αήρ	Κεφαλή	Πληθωρικός
Φλέγμα	Χειμών	Ώριμη	Ψυχρότητα	Ύδωρ	Πνεύμων	Φλεγματικός
Μέλαινα χολή	Φθινόπωρο	Γήρας	Ξηρότητα	Γη	Σπλήν	Μελαγχολικός

Κατά τον Λέοντα τον Iατροσοφιστή(9ος αι.), τροποοιηθείς (29)

Πίνακας 1

Ζώδια και Ιατρικές Πράξεις

Ζώδιο	Ιατρικές πράξεις που είναι απαγορευμένες
Κριός	Αποφυγή τομών στο κεφάλι και το πρόσωπο,καθώς και φλεβοτομών στις ίδιες περιοχές
Ταύρος	Αποφυγή τομών στον αυχένα και τον λαιμό, καθώς και φλεβοτομών στις ίδιες περιοχές
Δίδυμοι	Αποφυγή τομών σε ώμους βραχίονες, ώμους, χέρια και φλεβοτομών στις ίδιες περιοχές
Καρκίνος	Αποφυγή τομών στο στήθος, τις πλευρές, το στομάχι και τους πνεύμονες και τομής της φλέβας που πηγαίνει στον σπλήνα. *
Λέων	Αποφύγετε τις τομές των νεύρων, τις βλάβες των πλευρών και των οστών και μην κόβετε την ράχη με σκοπό την διάνοιξη ή την αιμορραγία
Παρθένος	Αποφυγή επεμβάσεων στην κοιλιά
Ζυγός	Αποφυγή επεμβάσεων στην περιοχή του ομφαλού και της κοιλίας,φλεβοτομής στην ράχη και κοφτών βεντουζών
Σκορπιός	Αποφυγή εξαιρέσεως όρχεως και επεμβάσεων στον πρωκτό
Τοξότης	Αποφυγή επεμβάσεων στους μηρούς και τα δάκτυλα καθώς και εξαιρέσεως κηλίδων και δερματικών εκβλαστήσεων
Αιγόκερως	Αποφυγή τομών στα γόνατα και των φλεβών που βρίσκονται σε αυτά τα μέρη
Υδροχόος	Αποφυγή τομών στα γόνατα και των φλεβών που βρίσκονται σε αυτά τα μέρη
Ιχθείς	Αποφυγή ακρωτηριασμών κάτω άκρων

*Άγνωστη σε μένα τουλάχιστον ποια είναι αυτή η φλέβα