400 χρόνια μετά τον Γαλιλαίο

Διαβάσω και μεταφέρω εδώ το εισαγωγικό σημείωμα του Καθηγητού Ηλία Κούβελα στο εισαγωγικό σημείωμα του αφιερώματος "Αναζητώντας το Σύμπαν" στο "Βήμα των Ιδεών"
Διανύουμε τον τελευταίο μήνα του 2009. Μιας χρονιάς όπου, όπως έγινε ευρύτατα γνωστό από ποικίλες εκδηλώσεις, γιορτάζουμε τα 150 χρόνια από τη δημοσίευση του βιβλίου του Δαρβίνου «Η καταγωγή των ειδών». Πρόκειται για το βιβλίο που άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τη θέση του ανθρώπου μέσα στον φυσικό κόσμο (για όσους ασφαλώς εμπιστεύονται την επιστήμη και όχι τις δοξασίες που προέρχονται από το βασίλειο των θεών και των δεισιδαιμονιών).
Τούτη τη χρονιά επίσης, στο πλαίσιο του έτους της Αστρονομίας, γιορτάζουμε τα 400 χρόνια από την «ιδρυτική πράξη της σύγχρονης επιστήμης: όταν ο Γαλιλαίος, το έτος 1609, έστρεψε το μικροσκόπιό του στον ουρανό» (βλ. το άρθρο του Στέφανου Τραχανά).
Οι ανακαλύψεις του Γαλιλαίου άλλαξαν ριζικά και αμετάκλητα όσα πιστεύαμε για τη θέση του ανθρώπου στο Σύμπαν.
Ξεκινήσαμε τη χρονιά με ένα αφιέρωμα στον Δαρβίνο. Την κλείνουμε με ένα αφιέρωμα στον Γαλιλαίο, στους δρόμους που αυτός άνοιξε και που οδήγησαν στη σύγχρονη Κοσμολογία. Κορυφαίοι έλληνες επιστήμονες από αυτόν τον επιστημονικό χώρο παρουσιάζουν όχι μόνο τα όντως συγκλονιστικά ευρήματα της σύγχρονης Κοσμολογίας αλλά και τη συμμετοχή του ελληνικού επιστημονικού χώρου σε τούτη τη γοητευτική επιστημονική σάγκα.
Ο Υπογράφων θεωρεί το Γαλιλαίο την μεγαλύτερη επιστημονική μορφή της αναγέννησης και θεωρεί υποχρέωση του να παραθέσει λίγα βιογραφικά.
Ο Γαλιλαίος (Galileo Galilei) γεννήθηκε το 1564, στην Πίζα και ήταν το πρώτο παιδί από τα επτά της οικογένειάς του. Ο πατέρας του ήταν μουσικός και η μητέρα του πολύ μορφωμένη για την εποχή της. Το 1574, ο Γαλιλαίος εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στη Φλωρεντία και έμαθε τα πρώτα του γράμματα σε ένα κοντινό μοναστήρι. Στα τέλη του 1581, ο πατέρας του τον έστειλε στο Πανεπιστήμιο της Πίζας για να σπουδάσει ιατρική. Στο πανεπιστήμιο συναναστράφηκε με προσωπικότητες που είχαν ασχοληθεί συστηματικά με τα μαθηματικά και ήρθε σε επαφή με τα έργα του Ευκλείδη και του Αρχιμήδη. Το ενδιαφέρον του όμως στράφηκε προς τα μαθηματικά και, παρά τις αντιρρήσεις του πατέρα του, εγκατέλειψε τις σπουδές του στην ιατρική, το 1585 και άρχισε να διδάσκει μαθηματικά ιδιωτικά στη Φλωρεντία και στη Σιένα.
Το φθινόπωρο του 1589, ο Γαλιλαίος άρχισε να διδάσκει μαθηματικά και αστρονομία στο Πανεπιστήμιο της Πίζας, ύστερα από εισήγηση του μαθηματικού και μηχανικού Guidobaldo del Monte. Σε σύντομο χρονικό διάστημα, ο Γαλιλαίος απέκτησε φήμη, αφενός γιατί ήταν αξιόλογος μαθηματικός και αφετέρου γιατί μπορούσε να εκφράζει την αντίθεσή του στην αριστοτελική διδασκαλία που κυριαρχούσε ως κατεστημένο στα πανεπιστήμια της εποχής. Το γεγονός αυτό δημιούργησε τόσο συμμαχίες όσο και εχθρότητες στο πρόσωπό του. Ήταν η εποχή που ο Γαλιλαίος προσπάθησε να εκμεταλλευθεί τη φήμη του και με τη βοήθεια ευγενών (πατρώνων), το 1592, κατέλαβε την έδρα των μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Πάδουας, θέση αξιόλογη και σημαντική για να μπορέσει να εκφράσει πιο ανοιχτά την αντίθεση του στους αριστοτελικούς καθηγητές.
Το 1604, ο Γαλιλαίος διατύπωσε το νόμο της ελεύθερης πτώσης των σωμάτων. Μετά από επίμονες προσπάθειες, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι αποστάσεις που διασχίζει ένα σώμα κατά τη φυσική του κίνηση είναι ανάλογες προς τα τετράγωνα των χρόνων. Με την διατύπωση του νόμου της ελεύθερης πτώσης, κατάφερε το κυριότερο πλήγμα στην αριστοτελική φυσική, η οποία υποστήριζε ότι, κατά την ελεύθερη πτώση, η απόσταση είναι ανάλογη προς το χρόνο. Εν τω μεταξύ, η αντιπαλότητά του με τους αριστοτελικούς καθηγητές εντεινόταν όλο και περισσότερο.
Ο Γαλιλαίος έμεινε στην έδρα του Πανεπιστημίου της Πάδουας μέχρι το 1610. Στο διάστημα αυτό συνέχισε τις μελέτες του πάνω στο ζήτημα της κίνησης και γενικότερα σε προβλήματα μηχανικής, ενώ την ίδια περίοδο με τις ευρεσιτεχνίες του στο τηλεσκόπιο, άρχισαν να τον απασχολούν και ζητήματα αστρονομίας (οι παλίρροιες, οι κινήσεις και οι ταχύτητες των πλανητών). Τον Οκτώβριο του 1610 ο Γαλιλαίος ανέλαβε τα καθήκοντα του μαθηματικού του Μέγα Δούκα της Τοσκάνης, τίτλο που διατήρησε ως το τέλος της ζωής του, εξασφαλίζοντας με αυτόν τον τρόπο την υποστήριξη ενός σπουδαίου πολιτικού φορέα της εποχής. Έτσι, παραιτήθηκε από τα καθήκοντά του στην Πάδουα και μετακόμισε στη Φλωρεντία. Το 1610 δημοσίευσε το έργο του Sidereus Nuncius (Αγγελιαφόρος των Άστρων), στο οποίο παρουσίασε και τα αποτελέσματα των παρατηρήσεων του που για πρώτη φορά στην ιστορία γίνονται με τηλεσκόπιο.
Το 1611 ανακηρύχθηκε στη Ρώμη μέλος της Ακαδημίας των Λυγκέων (Accademia dei Lincei). Μετά την έκδοση του Αγγελιοφόρου των Άστρων, οι απόψεις του Γαλιλαίου έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλείς και σε κύκλους εκτός του πανεπιστημίου, ενώ η εχθρότητα των Αριστοτελικών εντάθηκε. Στη συζήτηση σχετικά με την προώθηση του ηλιοκεντρισμού εις βάρος του γεωκεντρισμού υπεισέρχεται και η Εκκλησία. Το 1616, η Ιερά Εξέταση, εκτελεστικό και δικαστικό όργανο στης Καθολικής Εκκλησίας, συγκρότησε μια επιτροπή για να αποφανθεί σχετικά με τις προτάσεις του Γαλιλαίου που υπήρχαν στο βιβλίο του και αφορούσαν στην άμεση υποστήριξη του κοπερνίκειου συστήματος.
Οι ρωμαιοκαθολικές εκκλησιαστικές αρχές, λόγω της έξαρσης της διαμάχης καθολικισμού και προτεσταντισμού και από φόβο μήπως τα επιχειρήματα υπέρ του Κοπέρνικου, που διατυπώθηκαν από τον Γαλιλαίο, οδηγήσουν σε σκάνδαλο και χρησιμοποιηθούν υπονομευτικά από τους Μεταρρυθμιστές, βασίστηκαν στην ορατή αναντιστοιχία μεταξύ της κοπερνίκειας θεωρίας και της Βίβλου. Κατήγγειλαν τον Γαλιλαίο και τον προέτρεψαν να συμμορφωθεί με τις απόψεις της Εκκλησίας και να σταματήσει να συζητά δημόσια και να διδάσκει την κοπερνίκεια υπόθεση.
Ο Γαλιλαίος αξιοποιώντας τη δεινή διπλωματική του ικανότητα και τις φιλικές σχέσεις του με καρδιναλίους, απέφυγε την τελευταία στιγμή την καταδίκη και αποσύρθηκε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, την Φλωρεντία. Μέχρι το 1632, πεπεισμένος για την ορθότητα του ηλιοκεντρισμού, συνέχισε τις παρατηρήσεις του, στις οποίες προστέθηκαν οι παρατηρήσεις κομητών (1619), το ζήτημα των παλιρροιών και με ορισμένα προβλήματα μηχανικής. Το 1624 επέδειξε τη σύνθεση ενός μικροσκοπίου, ενώ την ίδια περίοδο προσπάθησε να προωθήσει μία νέα αντίληψη για τη μελέτη του φυσικού κόσμου που θα στηριζόταν σε μαθηματικές αρχές, αποδεσμευμένη από τη φιλοσοφία και τη θεολογία. Το 1632, εκδίδεται το έργο του Dialogo sopra i Due Massimi Sistemi del Mondo (Διάλογος περί των Δύο Κύριων Συστημάτων του Κόσμου). Το έργο αποτέλεσε βαρύ πλήγμα για τον αριστοτελισμό, αλλά και τα διδάγματα της Βίβλου και δημιούργησε ένα ισχυρό μέτωπο ενάντια στον Γαλιλαίο. Το 1632, η Ιερά Εξέταση απαγόρευσε την κυκλοφορία του βιβλίου και ο συγγραφέας της παραπέμφθηκε σε δίκη, η οποία έγινε το 1633.
Η δίκη του Γαλιλαίου είναι ένα από τα πιο πολυσυζητημένα θέματα στην ιστορία της επιστήμης και σχετίζεται άμεσα με τα γεγονότα του 1616. Οι διαδικασίες διήρκεσαν πάνω από τρεις μήνες και ο Γαλιλαίος καταδικάστηκε τελικά (με ψήφους 7 προς 3) ως αιρετικός. Του επιβλήθηκε ποινή φυλάκισης, η οποία όμως μετατράπηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό για το υπόλοιπο της ζωής του. Το 1638 εξέδωσε το Discorsi intorno à Due Nuove Scienze (Πραγματείες περί Δύο Νέων Επιστημών), βιβλίο που έθεσε τις βάσεις για τη σύγχρονη μηχανική. Το χειρόγραφο πέρασε λαθραία από την Ιταλία και το βιβλίο του εκδόθηκε στην Ολλανδία. Το βράδυ της 8ης Ιανουαρίου 1642, ο Γαλιλαίος πέθανε στο Arcetri της Ιταλίας, σε ηλικία 78 ετών. Η ρωμαιοκαθολική Εκκλησία εμπόδισε τη δημόσια κηδεία και τις τιμές που είχαν προγραμματιστεί στη Φλωρεντία. Τα βιβλία του αφαιρέθηκαν από τον Κατάλογο των Απαγορευμένων Βιβλίων (Index Librorum Prohibitorum) το 1835 και το 1992, διά στόματος του πάπα Ιωάννη-Παύλου Β΄, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία μίλησε για τη στάση της απέναντι στο Γαλιλαίο, λέγοντας ότι δεν ήταν σωστό να ζητάει αποδείξεις για τις απόψεις του, αφού αυτό μάλλον εμποδίζει την εξέλιξη των επιστημών. Υπήρξε πηγή γνώσης και έμπνευσης για πολλούς Ακόμη διατηρώ στην μνήμη μια παράσταση του Γαλιλαίου του Μπρέχτ με τον αξέχαστο Στέλιο Βόκοβιτς στον επώνυμο ρόλο