Αιτιολογία του Λοιμού των Αθηνών

Τον Ιούλιο του 2007 σε ανάρτηση μου είχα ασχοληθεί με τον λοιμό των Αθηναίων.Σας είχα υποσχεθεί ότι θα υπήρχε αξιολόγηση όλων των ευρημάτων και δημοσίευση σχετικής αναρτήσεως. Δυστυχώς όμως για πολλούς και διαφόρους λόγους κάτι τέτοιο δεν έγινε μέχρι σήμερα δυνατόν.Ουδέν κακό όμως αμιγές καλού. Το ιατρικό περιοδικό "Αχαϊκή Ιατρική" ετοιμάζει τεύχος αφιέρωμα στην μνήμη του μεγάλου Πατρινού γιατρού και ευπατρίδη Άρη Ντόντη. Ο ιστολόγος ευτύχησε να είναι,και λέω μετά λόγου γνώσεως, μαθητής του θαυμάσιου εκείνου ανθρώπου. Τιμώντας λοιπόν την μνήμη του αγαπημένου δασκάλου ετοίμασα επιστημονικό άρθρο με θέμα: Η αιτιολογία του λοιμού των Αθηνών ή του«Συνδρόμου του Θουκυδίδη», το οποίο έχει υποβληθεί για δημοσίευση στο αναφερθέν περιοδικό.Μέρος του άρθρου χωρίς την πραγματικά πλούσια βιβλιογραφία δίδεται εδώ

« ήξει Δωρικός Πόλεμος και λοιμός αμ΄αυτώ»

Εισαγωγή
Ο Λοιμός των Αθηνών (430-427 πχ) φαίνεται να ήταν μια από κύριες αιτίες της ήττας της Αθηναϊκής συμμαχίας κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.
Σύμφωνα με τον ιστορικό του Πελοποννησιακού Πολέμου (Θουκυδίδη) Η νόσος είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή του ¼ του Αθηναϊκού Πληθυσμού. Οδήγησε ακόμη στον θάνατο του Περικλέους ηγέτου της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και είχε επιπτώσεις στην οικονομία και την γενικότερη οργάνωση της ζωής στην Πόλη – Κράτος των Αθηνών. Επίσης είχε ολέθριες συνέπειες στα ήθη και τον κοινωνικό ιστό όπως περιγράφεται από τον Θουκυδίδη. Αν και το κείμενο του Θουκυδίδη είναι μνημείο περιγραφής μιας νοσολογικής οντότητας και δίδει πολύ αξιόπιστες πληροφορίες για την κλινική εικόνα της νόσου (ο ίδιος ο ιστορικός είχε νοσήσει από την νόσο) και αποτελεί πηγή επιδημιολογικών πληροφοριών οι σύγχρονοι ιστορικοί, καθώς και οι γιατροί που ασχολούνται με τις λοιμώξεις και την ιστορία της ιατρικής δεν κατόρθωσαν μέχρι στιγμής να δώσουν μια πειστική εξήγηση του λοιμού . Όλες οι προσπάθειες τουλάχιστον από πλευράς ιατρών ήταν και είναι να συνδυάζουν τις νοσολογικές (περιγραφή συμπτωμάτων) και τις επιδημιολογικές πληροφορίες του Θουκυδίδη και μέσω αυτού να πιθανολογήσουν το αίτιο του λοιμού. Μερικοί προσπάθησαν να αξιοποιήσουν τα ευρήματα της παλαιοανατομίας ή καλύτερα της παλαιοβιολογίας (εξέταση DNA) επί το ορθότερο με τις Θουκυδίδειες περιγραφές, έτσι ώστε η πιθανολόγηση τους να είναι περισσότερο ισχυρή. Η αδυναμία αυτή οφείλεται σε αρκετούς παράγοντες τους οποίους θα μπορούσε κανείς να συνοψίσει α) Στην διαφορά εννοιών που δυνατόν υπάρχει στο αρχαίο κείμενο και στην σημερινή εποχή. β) Την αδυναμία των συγχρόνων ιατρών και ιστορικών να κατανοήσουν την έννοια των λέξεων που χρησιμοποιεί ο Θουκυδίδης (πράγμα που εμπεριέχεται κατά την γνώμη του γράφοντος στο α.) γ)στην πιθανή αλλαγή των κλινικών εικόνων των ιδίων νοσημάτων ανάμεσα στους 25 αιώνες που χωρίζουν την εποχή του Πελοποννησιακού Πολέμου και την εποχή μας .
Η περιγραφή του Λοιμού από τον Θουκιδίδη.
Παράθεση του αρχαίου κειμένου όπως αποδόθηκε στην νέα Ελληνική από τον ΕΚ. Βενιζέλο έχει δοθεί ήδη στον προαναφερθέντα σύνδεσμο. Υπάρχει διάχυτη η φήμη ότι η μετάφραση αυτή δεν είναι απευθείας μετάφραση από αρχαιοελληνικό κείμενο αλλά από την γαλλική μετάφραση του αρχαιοελληνικού κειμένου όσο και αν προσπάθησα δεν κατόρθωσα να επιβεβαιώσω ή να απορρίψω την συγκεκριμένη φήμη με στοιχεία. Ο γράφων είχε δύο επιλογές ή να παραθέσει το αρχαιοελληνικό κείμενο και παράλληλα να δώσει την μετάφραση από το αγγλικό κείμενο στην νεοελληνική ή να χρησιμοποίηση δόκιμο μετάφραση του αρχαιοελληνικού κειμένου. Προτιμήθηκε η μετάφραση του ΕΚ. Βενιζέλου διότι γενικά θεωρείται από τις πλέον δόκιμες μεταφράσεις ,αλλά ακόμη και αν δεν ήταν απευθείας από το αρχαίο κείμενο ο μεταφραστής είχε περισσότερη γνώση από τον γράφοντα της αρχαίας Ελληνικής και πιστεύω ότι κατά την μετάφραση θα χρησιμοποιούσε και το πρωτότυπο στο οποίο ήταν περισσότερο εξοικειωμένος από εμέ.
Παρόλη την γνώση της αρχαίας Ελληνικής φαίνεται να μην μπορεί να αποδώσει ορθά την αρχαιοελληνική λέξη «λύγξ», η δε ροή του λόγου δεν είναι πάντοτε επαρκής και αβίαστος, παρά το ρέον του αρχαιοελληνικού κειμένου.

Η Νοσολογία του Θουκυδίδου:
Α) Κλινική εικόνα.
Αν και ο Θουκυδίδης δεν ήταν από ότι γνωρίζουμε γιατρός, η περιγραφή της νόσου είναι πολύ επαρκής. Σε μερικά σημεία δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για περιγραφόμενα, από τα δύσκολα σημεία είναι η περιγραφή του εξανθήματος και αυτό μάλλον οφείλεται ότι η έννοια των δερματολογικών βλαβών ήταν διαφορετική από εκείνη που χρησιμοποιείται σήμερα.
Έτσι λοιπόν από την περιγραφή του παρατηρητικού ιστορικού προκύπτει ότι πρόκειται περί βαρέως επιδημικού νοσήματος με οξεία έναρξη με κεφαλαλγία, υψηλό πυρετό, φλεγμονή επιπεφυκότων και βλεννογόνων στόματος και φάρυγγος και δυσώδη απόπνοια της αναπνοής. Ακολουθούν και επίμονος βήχας, θωρακικός πόνος και πταρμοί ενώ στην συμπτωματολογία μετά την 5-6η ημέρα της νόσου εμφανίζονται λύγξ, ναυτία και χολώδεις εμετοί. Το δέρμα ήταν υπέρυθρο πελιδνό με μικρές φλύκταινες και εξελκώσεις που άρχισαν από το κεφάλι και σταδιακά επεκτεινόταν στο κορμό και στα άκρα. Χαρακτηριστικό του λοιμού ήταν το αίσθημα εσωτερικής θερμότητας που επέβαλλε στους ασθενείς αποβολή ενδυμάτων και κλινοστρωμνής, αλλά και η αίσθηση μεγάλης δίψας, που οδηγούσε τους ασθενείς σε πηγάδια, στέρνες, πηγές, αλλά η πόση του ύδατος ουδόλως ανακούφιζε από την δίψα.
Ο θάνατος επήρχετο την 7-9 ημέρα λόγω εσωτερικού πυρετού χωρίς εξάντληση ή από εξάντληση, μετά από έντονη διάρροια.
Σε μερικούς ασθενείς που επέζησαν υπήρχαν μόνιμη (§49) αμνησία, τύφλωση και νεκρώσεις ακρών και αιδοίων (γεννητικών οργάνων).
Β) Επιδημιολογία .
Η νόσος ξεκίνησε από την Αίγυπτο, την υπό την Αίγυπτο Αφρική και ήρθε στην πόλη μέσω Πειραιώς, αφού προηγούμενος είχε περάσει από την Περσία (χώρα του Μεγάλου Βασιλέως κατά το αρχαίο κείμενο) και την Λήμνο, και τα πρώτα κρούσματα εμφανίστηκαν κατά το 2ο έτος του πολέμου λίγες μέρες μετά την εισβολή του Αρχιδάμου στην Αττική. (§47-48). Αμφίβολη ήταν η προσβολή των ζώων (§51). Η νόσος κατέλειπε ανοσία (§51). Από δύο παραγράφους (§50-51) προκύπτει η μεταδοτικότης της νόσου. Η θνησιμότητα της νόσου φαίνεται σε άλλο εδάφιο ( § 56)
Γ) Πολιτικές και Κοινωνικές επιδράσεις του λοιμού.
Ο Θουκυδίδης ως γνήσιος ιστορικός κυρίως ενδιαφέρεται περισσότερο για τις κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις τις οποίες περιγράφει σε τρία εδάφια (§52-53-54). Περιγράφετε με κάθε λεπτομέρεια οι λόγοι της διαλύσεως από τον λοιμό της κοινωνικής ομαλότητας και ιεραρχίας και αυτού που σήμερα ονομάζουμε κοινωνικό ιστό. Ακόμη και τα ταφικά έθιμα των οποίων η παράβαση ήταν ικανή να οδηγήσει στην εσχάτη των ποινών (ναυμαχία των Αργινουσών) δεν γινόταν σεβαστά στην διάρκεια του λοιμού. Πράγμα που επιβεβαιώνεται και στα ταφικά ευρήματα του Κεραμικού.
Αιτιολογία Λοιμού
Για την αιτιολογία της νόσου όπως φαίνεται στο πίνακα 1 έχουν προταθεί πλείστα όσα νοσήματα λοιμώδη και μη λοιμώδη μόνα τους ή σε συνδυασμό.
Πίνακας 1
Θεωρίες για πιθανές αιτίες του Λοιμού των Αθηνών
Α) Γνωστά λοιμώδη
Άνθραξ
Βουβωνική πανώλης
Δάγγειος πυρετός
Ερυσίπελας
Εξανθηματικός Τύφος
Ευλογιά
Ελονοσία
Ινφλουέντσα
Μάλη
Οστρακιά
Πυρετός Lassa, Ebola, Marburg
Πυρετός της Rift Valley
Τουλαραιμία
Τοξικό shock
Τυφοειδής πυρετός
Χολέρα
Β) Άγνωστο λοιμώδες πλέον λοιμογόνο διότι αφορά ανοσιακά παρθένο πληθυσμό.
Γ) Γνωστά μη λοιμώδη αιτία
Εργοτινισμός
Σκορβούτο
Τροφιμογενής τοξική αλευκία
Δ) Σύμπτωση δύο νοσημάτων
Ινφλουέντσα επιπλεκομένη από Guillain Bare
Ινφλουέντσα επιπλεκόμενη από τοξικό σύνδρομο
Τυφοειδής και βουβωνική Πανώλης
Τυφοειδής και δυσεντερία
Τυφοειδής και κίτρινος πυρετός
Κίτρινος πυρετός και Σκορβούτο.
Ε)Νοσήματα που άλλαξε μορφή από της πρώτης αναγνωρίσεως
Στ) Νόσημα που εξαφανίστηκε
Ως λύση του προβλήματος έχουν ακόμη προταθεί α) η νόσος να οφείλετο σε παράγοντα ο οποίος αφού έδωσε την επιδημία που διήρκεσε από το 430-427 και ακολούθως να εξαφανίστηκε .β) το νόσημα να άλλαξε κατά την διάρκεια των ετών.
Η πρώτη πρόταση δεν πρέπει να θεωρηθεί ως εντελώς απίθανος διότι μετά το παράδειγμα του SARS, (2002-2004), ανθρωποζωονόσου οφειλομένης σε corona ιούς μπορεί να υποθέσει κανείς ένα ότι νόσημα μπορεί να προκαλέσει επιδημία και ακολούθως να εξαφανιστεί. Βέβαια η εξαφάνιση (αν πραγματικά υπάρχει για το SARS ) πρέπει να αποδοθεί στα έντονα μέτρα ελέγχου που έλαβε η διεθνής κοινότητα . Κατά την γνώμη του γράφοντος μέτρα ελέγχου τέτοιας έκτασης ήταν αδύνατο να ληφθούν, κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, άλλωστε δεν περιγράφεται κανένα μέτρο από το Θουκυδίδη, ο οποίος ως συνεπής παρατηρητής περιγράφει οτιδήποτε υποπέσει στην αντίληψη του και το θεωρήσει ως ουσιώδες. Θέλουμε να πιστεύουμε εάν κάποιο τελεσφόρο μέτρο ή ακόμη και μη τελεσφόρο μέτρο είχε ληφθεί θα είχε καταχωρηθεί. Έτσι η πιθανότητα να υπήρξε κάποια νόσος που εξαφανίσθηκε αφού έδωσε την επιδημία χωρίς να μπορεί να αποκλειστεί πρέπει να θεωρείται ως απίθανος.
Η μεταβολή της κλινικής εικόνας του νοσήματος δεν μπορεί να αποκλειστεί παντελώς, διότι είναι γνωστό η βαρύτητα της νόσου όσον αφορά άκρως επίνοσο πληθυσμό είναι διάφορος από εκείνη που αφορά πληθυσμό που έχει αναπτύξει ανοσία. Τέτοιο είναι το παράδειγμα της ιλαράς που εκδηλώθηκε στα νησιά Faroe για τα οποία θα αναφερθούμε πιο κάτω. Η σημείωση του αναπτύξεως ανοσίας μετά την νόσηση μάλλον αποκλείουν την νόσηση από μη λοιμώδη νοσήματ. Τα μη λοιμώδη σκορβούτο και εργοτινισμός πολύ λίγο ταιριάζουν με την κλινική εικόνα του συνδρόμου. Η δε τροφιμογενής τοξική αλευκία που προτάθηκε ως αίτιο του λοιμού από Bellemore και συν(12), που οφείλεται στις Τ2 μυκοτοξίνες προσομοιάσει σε αρκετά σημεία με περιγραφή του Θουκυδίδη δεν μπορεί με κανένα τρόπο να εξηγήσει την εγκατάσταση ανοσίας στους νοσήσαντες.
Έτσι λοιπόν μάλλον η αιτιολόγηση του λοιμού θα πρέπει να περιοριστεί στα λοιμώδη και μόνο νοσήματα και να στηριχθεί από κλινικής απόψεως σε κομβικά συμπτώματα και σημεία όπως αυτά περιγράφονται στον πίνακα 2.
Πίνακας 2
Κομβικά κλινικά συμπτώματα και σημεία του λοιμού των Αθηνών σύμφωνα με την περιγραφή του Θουκυδίδη.

Κλινική εκδήλωση Χρόνος εμφάνισης
Απότομη έναρξη Αρχικό στάδιο
Πυρετός Αρχικό στάδιο
Ερύθημα οφθαλμών Αρχικό στάδιο
Πταρμοί ρινική συμφόρηση Αρχικό στάδιο
Εξέρυθρος λαιμός, βραχνάδα Αρχικό στάδιο
Δύσοσμοι αναπνοή Αρχικό στάδιο
Λύγκας, ναυτία, σπασμός Μέσο της νόσου
Πελιδνό ερυθρό εξάνθημα Μέσο της νόσου
Φυσαλίδες και έλκη Μέσο της νόσου
Αίσθημα εσωτερικής θερμότητας Τελικό στάδιο
Αϋπνία Τελικό στάδιο
Διάρροια Τελικό στάδιο
Γάγγραινα, τύφλωση, απώλεια μνήμης Τελικό στάδιο

Τυφοειδής πυρετός
Ο τυφοειδής πυρετός είναι η μόνη νόσος που έχει και την υποστήριξη ευρημάτων παλαιοπαθολογίας . Ο Παπαγρηγοράκης και οι συνεργάτες του εξετάζοντος των πολφό από τρία δόντια σκελετών που βρέθηκαν από την Γερμανική Αρχαιολογική Σχολή στο Νεκροταφείο του Κεραμικού και χρησιμοποιώντας την RCR κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο λοιμός πιθανόν να ήταν τυφοειδής πυρετός. Αν και υπάρχει αμφισβήτηση στο κατά πόσο τα ευρήματα της RCR δεν οφείλεται σε επιμόλυνση από το χώμα του σημείου ταφής το οποίο περιείχε την Salmonella typhi Και δεν ήταν πραγματικό αίτιο της νόσου. Κατά την γνώμη του γράφοντος αλλά και άλλων λοιμωξιολόγων η περιγραφή του Θουκυδίδη πολύ λίγα στοιχεία έχει υπέρ του τυφοειδούς πυρετού και εκείνο προέχει, και όχι η πιθανότητα επιμολύνσεως, την αποκρούουν οποίαν ο Παπαγρηγοράκης και οι συνεργάτες επιτυχώς.
Τα μόνα κλινικά στοιχεία υπέρ τυφοειδούς πυρετού είναι ο πυρετός και η διάρροια, ενώ ο τρόπος εγκαταστάσεως της νόσου, η ερυθρότητα οφθαλμών, η ρινική συμφόρηση, η ερυθρότητα του λαιμού και η βραχνάδα, η κάκοσμη αναπνοή, ο λύγκας, το αίσθημα εσωτερικής θερμότητας, το είδος του εξανθήματος (ο τυφοειδής κάνει την τυφική ροδάνθη) και ο χρόνος επελεύσεως του θανάτου είναι όλα τα στοιχεία κατά του τυφοειδούς πυρετού. Ως εκ τούτου η πιθανότητα ο λοιμός να ήτο τυφοειδής πυρετός, από κλινικής τουλάχιστον απόψεως, μάλλον πρέπει να θεωρηθεί απομακρυσμένη . Αν δε το παραταθέν μαθηματικό μοντέλο από τους Morrens & Littman για την μελέτη της επιδημίας έχει βάση αληθείας, το ενδεχόμενο του τυφοειδούς πυρετού είναι πολύ μικρό.
Πανώλης :
Είναι άγνωστο αν στην αρχαία Ελλάδα υπήρξε ως νόσος η πανώλη. Όμως όλα τα αναφερόμενα από τον Θουκυδίδη κλινικά ευρήματα δεν συνηγορούν υπέρ της διαγνώσεως της πανώλους.
Εκείνο το οποίο κάνει την διάγνωση της πανώλους εντελώς απίθανη είναι η απουσία βουβωνικών βλαβών και η παρουσία συμπτωμάτων και σημείων από το ανώτερο αναπνευστικό, τα οποία ουδεμία σχέση μπορεί να έχουν με την πανώλη ακόμη και στην πνευμονική της μορφή. Ένα άλλο στοιχείο που καθιστά μάλλον απίθανη την υπόθεση της πανώλους είναι η μη αναφορά από το Θουκυδίδη νεκρών αρουραίων που είναι σχεδόν παθογνωμονικό πανώλους . Ακόμη και εάν δεν είχε την ικανότητα να συσχετίσει τα γεγονότα πιστεύουμε ότι η παρατηρητικότητα του θα τον είχε οδήγηση στην αναφορά κάτι τέτοιου, όπως συσχετίζει την αποφυγή βρώσεως των σωρών από τα όρνεα και την αυξημένη θνησιμότητα ζώων που έτρωγαν τα σώματα των νεκρών από τον λοιμό.
Αιμορραγικοί πυρετοί:
Οι αιμορραγικοί πυρετοί και ιδιαίτερα ο πυρετός από ιό Ebola θα μπορούσαν να είναι το αίτιο του λοιμού κατά την άποψη του Olson και των συνεργατών, διότι χαρακτηρίζεται από οξεία έναρξη, πυρετό, κεφαλαλγία, φαρυγγίτιδα ακολουθούμενα από βήχα, πυρετό, κηλιδοβλατιδωδες εξάνθημα και αιμορραγική διάθεση. Ο πυρετός Ebola χαρακτηρίζεται από υψηλή θνητότητα (έως και 90%) μεταξύ των ασχολουμένων με την φροντίδα των ασθενών. Υπέρ της απόψεως του Ebola είναι η αναφορά του ιστορικού σε λύγγα ή οποία επί Ebola εμφανίζεται σε ποσοστό 15% και σε κανένα άλλο λοιμώδες δεν παρατηρείται. Η παντελής έλλειψη αναφοράς αιμορραγικών εκδηλώσεων από τον ιστορικό καθιστά την διάγνωση των αιμορραγικών πυρετών εντελώς απίθανο. Η συχνότης αιμορραγικών εκδηλώσεων επί αιμορραγικών πυρετών είναι περίπου 70%.
Ευλογιά :
Η ευλογιά ήταν η διάγνωση του συρμού για τους ασχολουμένους με το θέμα την δεκαετία του πενήντα και όχι αδίκως έχει αρκετά συμπτώματα και σημεία τα οποία προσομοιάζουν με τον περιγραφόμενο λοιμό, όπως απότομη έναρξη, ο πυρετός, οι ερυθροί οφθαλμοί, το πελιδνό ερυθρό εξάνθημα, οι φλύκταινες, και τα έλκη. Η αίσθηση εξωτερικής θερμότητας, η γάγγραινα, η απώλεια οράσεως. Κατά της ευλογιάς είναι η απουσία ραχιαλγίας και οσφυαλγίας, ο ρινικός κατάρρους, η δυσώδης αναπνοή, η διάρροια, η υπνηλία, η απώλεια μνήμης και ο θάνατος εν μέσω φαινομένων εξαντλήσεως. Αλλά το ουσιώδες και σχεδόν αποτρεπτικό μιας τέτοιας διαγνώσεως η απουσία αναφοράς ουλών από τις φλύκταινες. Η ουλοποίηση είναι χαρακτηριστικό εύρημα της νόσου και ένας παρατηρητής που αναφέρει τόσα άλλα κατάλοιπα της νόσου δεν παρέλειπε να αναφέρει το πιο συχνό και εμφανές σημείο της παρελθούσης νόσου δηλαδή τις ουλές.
Μια πιθανή εξήγηση θα ήταν η νόσος να μην ήταν συνήθης ευλογιά αλλά κεραυνοβόλος αιμορραγική ευλογιά η οποία καταλήγει ταχύτατα στον θάνατο, και δεν προλαβαίνει να γίνει φλυκταινοποίηση και να επακολουθήσει η ουλοποίηση της δερματικής βλάβης (3). Κάτι τέτοιο μάλλον είναι απίθανο διότι της νόσου επιβίωσαν τα 2/3 ή 3/4 του πληθυσμού και σε κάποιους από αυτούς θα παρουσιάζονταν οι ουλώδεις βλάβες και σχεδόν είναι βέβαιο ότι θα αναφερόταν στο ιστορικό κείμενο. Για την πιθανότητα της ευλογιάς συμφωνεί το μαθηματικό μοντέλο των Morrens & Littman. Το οποίο όμως θεωρεί εξ ίσου πιθανά και άλλα αίτια. (Εξανθηματικό τύφο και νόσους από ιούς).
Ινφλουέντσα:
Η Ινφλουέντσα από μόνη της πολύ δύσκολα θα μπορούσε να δικαιολογήσει το περιγραφέν κλινικό σύνδρομο. Και αυτό διότι η θνητότητα είναι ιδιαίτερα υψηλή και μέχρι σήμερα σε καμιά πανδημία δεν έχει περιγραφή τέτοια θνητότητα. Ακόμη και στην πλέον θανατηφόρο γρίπη εκείνη του 1918 η θνητότης δεν υπερέβαινε το 1% και η συμπτωματολογία και σημειολογία μερικά μόνον προσομοιάζουν με το Θουκυδίδειο σύνδρομο. Γι’ αυτό προτάθηκε η συνύπαρξη δυο παράλληλα παθογόνων του ιού της Ινφλουέντσα και του σταφυλόκοκκου που παράγει εξωτοξίνη και οδηγεί σε τοξικό σύνδρομο. Εναντίον της υποθέσεως αυτής είναι και η εφαρμογή των μαθηματικών μοντέλων. Βέβαια δεν πρέπει να παροράται το γεγονός ότι το τοξικό σύνδρομο είναι νόσος σπανιότατη, το 1985 υπήρξε αναφορά 200 περιστατικών σε πληθυσμό 200.000.000 κατοίκων αφορά κυρίως γυναίκες και έχει να σχέση με την χρήση γυναικολογικού ταμπόν. Οι άνδρες του Αγνούντος κατά τον ιστορικό είχαν θνητότητα 25% και δεν είχαν κανένα παράγοντα προδιαθεσικό για τοξικό σύνδρομο.
Ιλαρά:
Η ιλαρά ως κλινική οντότης έχει πολλά από τα χαρακτηριστικά του Θουκυδίδειου συνδρόμου την οξεία εκδήλωση τον πυρετό, το ρινικό κατάρρου, το πελιδνό ερυθρό εξάνθημα, τον ερυθρό λαιμό και βραχνάδα, την δυσώδη αναπνοή, τον ξηρό βήχα, το αίσθημα εσωτερικής θερμότητας την υπνηλία και το θάνατο εξ εξαντλήσεως. Κατά της διαγνώσεως της ιλαράς είναι οι φλύκταινες και τα έλκη η ναυτία και ο λύγκας, η διάρροια, η απώλεια οράσεως και η γάγγραινα των άκρων (σπανιότατη επιπλοκή) για την ιλαρά. Εκείνο όμως που θα απομάκρυνε εντελώς από την διάγνωση είναι η πολύ θνητότητα που στην περίπτωση του λοιμού ξεπερνά το 25%. Αν δεν υπήρξε το προηγούμενο της ιλαράς στα νησιά Faroe η ιλαρά έπρεπε να αποκλειστεί μόνον εξ αυτού του λόγου. Η επιδημία όμως ιλαράς στα νησιά Faroe όπου όλος ο πληθυσμός ήταν παρθένος από άποψη επαφής με το ιό της ιλαράς η θνητότητα ήταν πολύ υψηλή ξεπερνώντας και το 25% του λοιμού των Αθηνών. Εάν ο πληθυσμός των Αθηνών ήταν όλος επίνοσος μια τέτοια θνητότητα είναι αναμενόμενη. Θα έπρεπε ακόμη να τονιστεί ότι από άποψη ιστορική ότι η ιλαρά για πρώτη φορά αναγνωρίζεται ως νοσολογική οντότητα από τον Ραζή, τούτο όμως δεν αποκλείει να υπήρχε και πολύ πιο παλιά. Για όλους αυτούς τους λόγους ο Αμερικανός λοιμωξιολόγος Gunha την θεωρεί ως πλέον πιθανή αιτία.
Οστρακιά:
Η όλη κλινική εικόνα της οστρακιάς ελάχιστα προσομοιάζει με εκείνη του λοιμού. Η περιγραφόμενη από την άλλη πλευρά πολύ υψηλή θνησιμότητα του λοιμού σε σύγκριση με εκείνη της οστρακιάς πρέπει να απομακρύνουν από την διάγνωση της οστρακιάς ως αιτίου του λοιμού.
Ο εξανθηματικός τύφος:
Αρκετά από τα συμπτώματα και σημεία του λοιμού θα μπορούσαν να εξηγηθούν αν γινόταν δεκτή η διάγνωση του εξανθηματικού τύφου. Υπέρ της νόσου συνηγορούν η οξεία έναρξη ο πυρετός, η ερυθρότητα των οφθαλμών το εξάνθημα (αν και στις περιπτώσεις) εξανθηματικού τύφου η ύπαρξη του αφορά κύρια τον κορμό, το αίσθημα εσωτερικής θερμότητας, βλάβες (απώλεια μνήμης, οράσεως, γάγγραινα). Κατά θα μπορούσε να θεωρηθεί η μη αναφορά από το Θουκυδίδη ποντικών καθώς και η ύπαρξη ερυθρού λαιμού, διάρροιας, ρινικού κατάρρου.
Από επιδημιολογικής απόψεως ο εξανθηματικός τύφος μοιάζει πολύ πιθανός διότι η κατάσταση του πολέμου και ο συνωστισμός τόσων ατόμων σε τόσο μικρή έκταση αποτελούν ιδανική συνθήκη για την εξάπλωση της νόσου, γνωστού όντως ότι στην Αρχαία Ελλάδα υπήρχαν ψείρες . Υπέρ της πιθανότητας του εξανθηματικού τύφου είναι και η περιγραφόμενη από τον Θουκυδίδη εγκατάσταση ανοσίας η οποία δεν είναι πλήρης, αλλά μερική, η δε δευτέρα νόσηση αν επισυμβεί είναι εκτρωτική.
Άλλα λοιμώδη
Άλλα λοιμώδη νοσήματα όπως ο πυρετός της κοιλάδας του Rift, η χολέρα, η μάλη, το ερυσίπελας μάλλον δεν έχουν πιθανότητα να είναι τα αίτια του λοιμού διότι η κλινική τους εικόνα ελάχιστα ανταποκρίνεται στο σύνδρομο που περιγράφει ο Θουκυδίδης ή η θνητότητα τους (ο πυρετός της κοιλάδας του Rift) είναι εξαιρετικά μικρή.
Το 2005 ο Έλλην συνάδελφος Ι. Βαλιούλης πρότεινε ως αιτία του λοιμού των Αθηνών τον υπόστροφο πυρετό φθειρών στηριζόμενος σε επιδημιολογικά και κλινικά στοιχεία κατά την γνώμη του γράφοντος η πιθανότητα αυτή είναι ελαχίστη διότι ουσιαστικά δεν υπάρχει το δεύτερο στάδιο της υποτροπής το οποίο είναι αρκετά συχνό ως υποχρεωτικό πράγμα που δεν θα είχε διαλάθει της προσοχής του Θουκυδίδη.
Η πιθανότητα να συγχέει την υποτροπή με την εγκατάσταση μερικής ανοσίας και εκτρωτικών μορφών είναι παντελώς αδύνατο διότι η υποτροπή είναι συχνή και η εκτρωτική μορφή σπανιότατη, πράγμα που νομίζω ότι γίνεται εμφανές από την περιγραφή του συγγραφέως.
Συμπεράσματα :
Ο λοιμός των Αθηνών ήταν ένα λοιμώδες νόσημα με υψηλή θνητότητα (>25%). Από την ανάλυση των κλινικών, επιδημιολογίας και παλαιοπαθολογικών στοιχείων δεν είναι δυνατή η σαφής αιτιολογία του λοιμού. Από την ανάλυση των κλινικών και επιδημιολογικών στοιχείων τα πιθανά αίτια είναι η ευλογιά, ο εξανθηματικός τύφος, και σε μικρότερο βαθμό η ιλαρά.
Από τα παλαιοπαθολογικά στοιχειά η μόνο πιθανή νόσος είναι ο τυφοειδής πυρετός, πλην όμως η περιγραφή του συνδρόμου από τον Θουκυδίδη περιορίζει σημαντικά αυτό το ενδεχόμενο. Αν άλλα παλαιοπαθολογικά ευρήματα δώσουν περισσότερα ευρήματα υπέρ νοσημάτων όπως τα αναφερθέντα παραπάνω ο γρίφος θα βρει την λύση του.