Καλβίνος, ο "μαχητής του Θεού"

Αντιγράφω από την διαδυκτιακή επιθεώρηση "Προοδευτική Πολιτική"
Καλβίνος, ο ακούραστος "μαχητής του Θεού" / του Ζαν-Λικ Μουτόν
Πέραν, της σκοτεινής φήμης που αμαυρώνει το όνομά του, ο μεγάλος μεταρρυθμιστής της Γενεύης ήταν πάνω απ' όλα ένας ακάματος αγωνιστής του Ευαγγελικού μηνύματος.

Με τον Καλβίνο κανείς δεν ξέρει πού στέκεται. Παραμένει πρακτικά άγνωστος στο ευρύ κοινό, ενώ παράλληλα γίνεται αντικείμενο διαρκών αρνητικών φημολογιών, για να μη μιλήσουμε περί συστηματικής δυσφήμισης.

Πρόκειται για έναν άνθρωπο που ενώ ζούσε ακόμα -αλλά και πολύ καιρό μετά το θάνατό του- υπέστη τις πιο οξείες επικρίσεις, από πολλές μάλιστα πλευρές. Η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία και οι κατεστημένες πολιτικές εξουσίες του 16ου αιώνα πρωταγωνίστησαν -όπως ήταν φυσικά- στο έργο αυτό, στο οποίο όμως δεν έμειναν αμέτοχοι και οι «αδερφοί» του, λουθηρανοί και αναβαπτιστές ή -πιο κοντά στην εποχή μας- η μακρά πομπή όλων όσοι θεωρούν τη θρησκεία συνώνυμο της βίας και της μισαλλοδοξίας.

Φταίει φυσικά πως ο φίλος μας ο Καλβίνος τους πρόσφερε κάμποσες ευκαιρίες. Η προσωπικότητά του ήταν συναρπαστική, περίπλοκη, ευαίσθητη και φιλική από τη μια, αδιάλλακτη από την άλλη. Διέθετε απαράμιλλη νοημοσύνη, ρητορική δεινότητα, πολυμάθεια, αλλά και παιδαγωγική διάθεση και τάση προς το συγκεκριμένο, το απτό. Ο τρόπος έκφρασής του ήταν θαυμαστός, με σαφήνεια που ακόμα και σήμερα, πεντακόσια χρόνια μετά, συνεχίζει να προσελκύει, να εικονογραφεί, να καθηλώνει. Και φυσικά είχε έντονη κλίση προς την πολεμική.

Ποιος όμως ήταν αυτός ο άνθρωπος;

O Καλβίνος ήταν Γάλλος, αυθεντικός Γάλλος. Καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του αναφερόταν στη γενέτειρά του τη Νογιόν της Πικαρδίας. Αν και εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Γενεύη το 1541, δεν απέκτησε την υπηκοότητα της πόλης παρά λίγο πριν το θάνατό του, το 1564. Η αλήθεια είναι πως ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε περί της καταγωγής του ή της παιδικής του ηλικίας. Αυτή η απουσία είναι εντελώς εκούσια. Ο Καλβίνος, ένας άνθρωπος που συνέγραψε και αλληλογράφησε εντυπωσιακά πολύ, με όλη την Ευρώπη, ουδέποτε ασχολήθηκε με τον εαυτό του. Αυτή η αυτοσυγκράτηση και η σεμνότητα ήταν απόλυτα ενσυνείδητες: έφτασε στο σημείο να αρνηθεί να ποζάρει για προτομή του, μη θέλοντας να αφήσει κανένα ίχνος της προσωπικότητάς του. Η ύπαρξή του είχε ένα μόνο σκοπό: να υπηρετήσει το μόνο μήνυμα που αξίζει τον κόπο, αυτό του «γνησίου Ευαγγελίου».

O Καλβίνος γεννήθηκε στις 10 Ιουλίου 1559 στο Νουαγιόν. Ο Ζεράρ Κοβάν (Girard Cauvin), ο πατέρας του, καταγόμενος από μια οικογένεια βαρελοποιών, είχε νυμφευθεί σε πρώτο γάμο τη Ζαν Λε Φρανκ (Jeanne Le Franc). Η οικογένεια δε ζούσε μέσα στη χλιδή, αλλά διέθετε σχετική άνεση. Η μητέρα του Καλβίνου εντούτοις πέθανε το 1515, αφήνοντας ορφανό τον εξάχρονο τότε Ιωάννη και τα τρία αδέρφια του. Αργότερα ο πατέρας του Καλβίνου ανάλαβε εισαγγελέας της επισκοπής της πόλης του και οι τριβές του με τον τοπικό κλήρο δεν εμπόδισαν το νεαρό Καλβίνο να επωφεληθεί από πολύ νωρίς από μία εκκλησιαστική υποτροφία για να συνεχίσει τις εκκλησιαστικές του σπουδές. Για το σκοπό αυτό εγκατέλειψε σε ηλικία 11 ετών την οικογένειά του για να πάει στο κολέγιο των Παρισίων (Μαρς και Μοντεγκί). Η φοίτησή του ήταν ιδιαίτερα σκληρή, παρά τη φιλία του με λίγους πιστούς και άξιους συμμαθητές του. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται ο (ουμανιστής) Ραμπελέ (Rabelais) και ο Ιγνάτιος Ντε Λογιόλα (Ignacio de Loyola)...

Εκείνη την εποχή προορίζεται φυσιολογικά για την ιεροσύνη, έως ότου ο πατέρας του, εξαντλημένος από τους καυγάδες του με τους εφημέριους της πόλης του, τον ενθαρρύνει να αλλάξει κατεύθυνση και να στραφεί προς τη νομική. Ο νεαρός άνδρας βρίσκεται τότε στην Ορλεάνη, και αργότερα στην Βούργη. Ο χαρακτήρας του θα σφραγιστεί ισοβίως από εκείνη την περίοδο, όπου θα λατρέψει την αρχαία γραμματεία, όχι μόνο ως ουμανιστής, αλλά και ως εξαίρετος νομομαθής.

Προφανώς σε αυτούς τους νομικούς κύκλους θα συναντήσει τους «ευαγγελικούς», όπως αποκαλούνταν τότε, οπαδούς του Λούθηρου (Luther), αλλά και του Εράσμου (Erasmus) και του Γκιγιόμ Μπιντέ (Guillaume Budé). Είναι τότε ένας λαμπρός ουμανιστής, που συχνάζει στα φιλολογικά σαλόνια του βασιλείου της Γαλλίας.

Το διάστημα όμως 1532-1533, ο Καλβίνος γνωρίζει μία «μεταστροφή» προς τη θρησκεία, για την οποία εξακολουθούμε να μη γνωρίζουμε λεπτομέρειες.

Επρόκειτο άραγε για ξαφνική, ριζική αλλαγή ή για αργή, φυσιολογική ωρίμανση; Το βέβαιο είναι πως ο Καλβίνος «αλλάζει ρότα». Μετά την εκφώνηση μιας «αιρετικής» ομιλίας από τον πρύτανη του πανεπιστημίου των Παρισίων Νικολά Κοπ (Nicolas Cop) -η συγγραφή της οποίας αποδίδεται στον Καλβίνο- και την αναταραχή που ακολούθησε, ο Καλβίνος αναγκάζεται να εγκαταλείψει την πρωτεύουσα.

Αρχίζει τότε τις περιπλανήσεις, που τον οδηγούν έως τη Βασιλεία, την πόλη στην οποία συντάσσει, σε ηλικία 27 ετών, μία πρώτη εκδοχή του έργου του «θεσμοί της χριστιανικής θρησκείας», του θεμελιώδους έργου του που θα γνωρίσει έξι διαδοχικές εκδόσεις έως το θάνατό του το 1564. Ενώ ο Λούθηρος ή ο Ζβίγγλιος (Zwingli) δεν είχαν βρει το χρόνο να παρουσιάσουν μια συστηματική εκδοχή των απόψεών τους, ο Καλβίνος φιλοδοξεί εξ αρχής να γίνει ο οργανωτής της νέας, μεταρρυθμισμένης θρησκείας. Σε αυτό το έργο θα αφιερώσει ολόκληρη τη ζωή του.

Εκπληκτική δραστηριότητα

Κατά τη διάρκεια των περιπλανήσεών του καταφτάνει ένα βράδυ, κατά πάσα πιθανότητα καταπονημένος, στη πόλη της Γενεύης, προσκεκλημένος από τον Γκιγιόμ Φαρέλ (Guillaume Farel), μεταρρυθμιστή της εκκλησίας πολλών ελβετικών πόλεων, που τον καλεί να συνεργαστούν στην πόλη που μόλις έχει ασπαστεί τη Μεταρρύθμιση.

Ο Καλβίνος αρχικά αναγορεύεται σε «αναγνώστη» της τοπικής εκκλησίας και αργότερα σε ιεροκήρυκα, θέση που θα κατέχει έως το θάνατό του -με μία τριετή διακοπή, μεταξύ 1538 και 1541, όταν αναγκάζεται να καταφύγει στο Στρασβούργο μετά από μια σύγκρουσή του με τις αρχές της Γενεύης, σχετικά με τη θεία μετάληψη. Κατά τη διάρκεια της διαμονής του στο Στρασβούργο εξάλλου είναι που θα συναντήσει τη μελλοντική του σύζυγο, Ιντελέτ Ντε Μπιρ (Idelette de Bure). Θα κάνουν δύο παιδιά, που όμως θα πεθάνουν λίγο μετά τη γέννησή τους. Όταν ο Δικαστής της Γενεύης προσκαλεί εκ νέου στην πόλη τον Καλβίνο, αυτός πλέον θεωρείται αυθεντία από τις νέες θρησκευτικές κοινότητες.

Ο Καλβίνος γεννήθηκε ταυτόχρονα με τη Μεταρρύθμιση, και θα κληθεί λοιπόν να γίνει ο εμπνευστής και ο οργανωτής της. Έκτοτε αναλαμβάνει μια εντελώς εκπληκτική και πυρετώδη δραστηριότητα ως ιεροκήρυκας, ερμηνευτής των Γραφών, επικεφαλής της τοπικής εκκλησίας. Κηρύσσει καθημερινά -και την Κυριακή πάνω από μία φορά- ακόμα και έως τις τελευταίες του ημέρες, όταν το μεταφέρουν κλινήρη στον καθεδρικό ναό του Αγίου Πέτρου. Στον Καλβίνο οφείλουμε πολυάριθμα και πυκνά σχόλια για όλα σχεδόν τα βιβλία της Βίβλου, και μια απίστευτης ποσότητας αλληλογραφία.

Στην καρδιά της πνευματικής του δραστηριότητας, ο Λόγος του Θεού ερμηνεύεται ως έκφραση εμπιστοσύνης στη Θεία Πρόνοια, σε μία εποχή όπου ο φόβος λειτουργεί ως το κατ' εξοχήν μέσο κυριαρχίας. Το μήνυμα της Μεταρρύθμισης είναι κυρίως εκείνο της εμπιστοσύνης, παρά τις συγκυριακές αγωνίες ή τα πρόσκαιρα δυστυχήματα. Πρόκειται για την ουσία της περίφημης δογματικής άποψης περί του «απολύτου προορισμού» (της προαποφασισμένης από το Θεό σωτηρίας του κάθε ανθρώπου, που οι πράξεις του επιβεβαιώνουν μεν, αλλά δεν καθορίζουν).

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο αναγνώστης των πολυάριθμων γραπτών του, αντιλαμβάνεται -σε αντίθεση με τη φήμη της ψυχρότητας και της αυστηρότητας που τον περιτριγυρίζει- έναν συγγραφέα που χαρακτηρίζεται από θέρμη, αγωνιστικότητα, οξύτητα, συχνά χιούμορ, αλλά και ειρωνεία ή σαρκασμό.

Κι ενώ η εξυπνάδα και το πάθος του μυαλού του ξεχειλίζουν από την πένα του, το σώμα του δυστυχώς -που ο ίδιος χαρακτηρίζει «ηλίθιο»- δεν ακολουθεί. Εξαντλημένος από τις ολονύκτιες μελέτες του, ταλαιπωρείται από κάθε είδους ασθένειες, ιδίως προβλήματα με τη χολή του και ημικρανίες -που του δίνουν την ταλαίπωρη και κιτρινιώδη μορφή που γνωρίζουμε από τα πορτρέτα του.

Τίποτα όμως από αυτά δεν είναι εις θέση να τον εμποδίσουν να οργανώνει κάθε πλευρά της καθημερινότητας στην προτεσταντική πολιτεία. Είναι ασφαλώς θεολόγος, αλλά τίποτα από όσα συμβαίνουν στην Γενεύη δεν του είναι αδιάφορο. Παρεμβαίνει σε κάθε είδους υποθέσεις, νομικές, πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές με σκοπό να δημιουργήσει μία δημοκρατία που τη θέλει να λειτουργεί ως αδερφότητα. Μετατρέπει την επαρχιακή κωμόπολη σε πνευματική πρωτεύουσα της Ευρώπης, με πολιτικούς και εκκλησιαστικούς θεσμούς που θα λειτουργήσουν ως πρότυπο για τη δημοκρατική οργάνωση των σημερινών κοινωνιών.

Συν τω χρόνω όμως, η πολεμική οξύνεται και αρχίζουν οι βιαιότητες και η καταστολή των εχθρών του «γνησίου Ευαγγελίου». Ο Καλβίνος είναι παρών σε όλα τα μέτωπα, στρατηλάτης κατά αυτού που αποκαλεί «κολασμένη τυραννία του πάπα», αλλά και των «ελευθεριαζόντων» ή των αναβαπτιστών, που θέλουν μία πιο ριζοσπαστική Μεταρρύθμιση. Οι αντίπαλοί του νιώθουν επίσης βαριά την οξύτητα των άρτιων διατριβών του. Έως ότου συμβαίνει η τρομερή υπόθεση του Μιγκουέλ Σερβέ (Michel Servet), του παράδοξου και αλλοπρόσαλλου Ισπανού διανοητή που καταδικάζεται στην πατρίδα του από την Ιερά Εξέταση και καταφεύγει στη Γενεύη για να γλιτώσει τη ζωή του. Ο αρνητής αυτός της τριαδικότητας του Θεού θα τύχει πράγματι στη Γενεύη μίας τυπικά αψεγάδιαστης δίκης, αλλά καταλήγει μολοταύτα στην πυρά. Πρόκειται αναμφίβολα για μία μελανή σελίδα στην ιστορία του Καλβίνου.

Ο Καλβίνος αντιλαμβάνεται εαυτόν ως το «απλό όργανο της δόξης του Θεού», αλλά στην πραγματικότητα είναι πολύ σημαντικότερος από όσο παραδέχεται. Παραμένει ενεργός και δραστήριος μέχρι την τελευταία του πνοή, έχοντας τη συνείδηση πως φέρει εις πέρας μία Θεϊκή αποστολή. Και λειτουργεί σαν ένα «όργανο» απόλυτα δεσμευμένο και υπεύθυνο, που παίζει με συνέπεια το ρόλο του στη μεγάλη σκηνή της ιστορίας του κόσμου.
Ο Jean-Luc Mouton είναι διευθυντής σύνταξης του προτεσταντικού περιοδικού «ρεφόρμ»