Η επήρεια του Χριστιανισμού στν Ιατρική Πράξη

 
ἐπείνασα γάρ, καὶ ἐδώκατέ μοι φαγεῖν, ἐδίψησα, καὶ ἐποτίσατέ με, ξένος ἤμην, καὶ συνηγάγετέ με,γυμνός, καὶ περιεβάλετέ με, ἠσθένησα, καὶ ἐπεσκέψασθέ με, ἐν φυλακῇ ἤμην, καὶ ἤλθετε πρός με.”
Ματθαίος 25:35-36

       Η επήρεια του  Χριστιανισμού στην  άσκηση της Ιατρικής.

Εισαγωγή

Ο πρωτόγονος άνθρωπος είχε συνδυάσει την νόσο με κάτι εξαιρετικά κακό γιατί τις περισσότερες φορές οδηγούσε σε θάνατο, λόγω δε της ελλείψεως γνώσεων την συνδύασε με επήρεια υπερφυσικών δυνάμεων(κακών πνευμάτων) τα οποία προσπάθησε να  εξευμενίσει  ή να προκαλέσει την δράση ευνοϊκών για αυτόν αγαθοεργών δυνάμεων με την μεσιτεία του σαμάνου(σαμανική ιατρική ) (1,2). Μέχρι και του 6ου π Χ αιώνα η ιατρική ήταν  πλήρως εμπειρική και η νόσος οφείλετο σε υπερφυσικές δυνάμεις θεούς, δαίμονες ,μαγεία, κακόβουλα πνεύματα, η δε θεραπεία της οφείλετο  σε θεούς , αγαθοποιά πνεύματα και επήρχετο κατόπιν προσευχών, θυσιών, τελετών, εξαγνισμών, φυλακτών και άλλων χαϊμαλιών (3,4). Με τον όρο εμπειρική εννοούμε την ιατρική που δεν είχε επιστημονικά ερείσματα,   αλλά ο άνθρωπος παρακολουθούσε το τι γινόταν στη φύση , διαπίστωνε ότι  κάποια χόρτα ή βότανα είχαν ευνοϊκή επίδραση στην θεραπεία των νόσων των ζώων, τα οποία και  υιοθέτησε στην απαλλαγή από τα ενοχλήματα που ταλάνισαν το ίδιο ή βρήκε τρόπους να θεραπεύσει τραύματα ή κατάγματα ήδη από τους  νεολιθικούς χρόνους (αρχαιολογικά ευρήματα, εργαλεία, ανθρώπινα οστά, εικόνες σε σπήλαια). Από τα αρχαιολογικά ευρήματα διαπιστώνουμε ότι κρανιοανατρήσεις γίνονταν 5000χρόνια π Χ  μάλλον για λατρευτικούς  λόγους(5) (Εικόνα1).
Σε όλα τα μήκη και τα πλάτη  του κόσμου μέχρι του 6ου π Χ αιώνα η νόσος εθεωρείτο  έκφραση υπερφυσικών δυνάμεων και  η Ιατρική ήταν συνδεδεμένη με την κρατούσα Θρησκεία και στις πολυθεϊκές Θρησκείες υπήρξαν πολλοί θεοί και θεές που είχαν την ευθύνη της υγείας.
Έτσι για τους Σουμέριους Θεά αρμόδια για την υγεία ήταν η Nikarrak, για τους Αιγύπτιους υπήρχε αντίστοιχα η θεά Ίσις, η θεά Sekhmet, ο Imhotep φημισμένος γιατρός και αρχιτέκτων που θεοποιήθηκε και ονομάστηκε Ptah (3,6).
Οι μονοθεϊστές Εβραίοι πιστεύουν ότι η ζωή και ο θάνατος εκπορεύονται από τον μοναδικό θεό Γιαχβέ. Η νόσος είναι τιμωρία για την καταπάτηση των εντολών του Θεού  και ο ρόλος των ιατρών θεωρείται ως εντελώς δευτερεύων,  μιας και ο Θεός είναι ο χορηγός της ζωής, Ο άνθρωπος είναι υποχρεωμένος να κάνει προσπάθεια να διαφυλάξει το δώρο του Θεού(ζωή) με κάθε τρόπο. Ουσιαστικά η θεραπεία  είναι θαυματουργική και ασκείται από τους  ιερείς και περιλαμβάνει αρκετές τελετουργίες όπως  εξορκισμούς, θυσίες καθαρμού, θυσίες εξιλέωσης, όλες αυτές περιλαμβάνονται στο Λευιτικό και καθορίζονται με κάθε λεπτομέρεια ο τρόπος τους. (6)Στο ίδιο βιβλίο παρατίθεται κατάλογος απαγορευμένων τροφίμων, θέματα που αφορούν την σεξουαλική ζωή, την λοχεία και την βεβαίωση της θεραπείας από την λέπρα(7)
Μετά την κατάκτηση της Παλαιστίνης από τον Μέγα Αλέξανδρο η κατάσταση αλλάζει άρδην οι Εβραίοι εξελληνίζονται και αρχίζουν να αποδέχονται την Ελληνική Ιατρική. Ο θεωρών τον εαυτό του ως σοφό Jesus ben Sira ,o επονομαζόμενος και εκκλησιαστικός  στο έργο του σοφία Σειράχ αποδέχεται έμμεσα την εφαρμογή της επιστημονικής Ιατρικής(8). Από την μελέτη δε του Ταλμούδ φάνηκε  ότι η επιστημονική ιατρική των αρχαίων Ελλήνων δεν αντιστρατεύεται την εβραϊκή θεολογία (9) .Οι Έλληνες πρώτοι από 5ο και μετά αιώνα πιστεύουν ότι νόσος έχει φυσικά αίτια και σχηματίζουν σύστημα Ορθολογικής Ιατρικής. Επειδή η κρατούσα  κατά την εμφάνιση Χριστιανισμού  Ιατρική  ήταν η Ελληνορωμαϊκή  θα εξετασθεί σε χωριστό υποκεφάλαιο

Ελληνορωμαϊκή Ιατρική

Οι Ρωμαίοι λαός πρακτικός σχεδόν ποτέ δεν ενδιαφέρθηκαν για την ανάπτυξη ορθολογικής (επιστημονικής) ιατρικής, αντίθετα στην Ελλάδα  η ορθολογική  ιατρική (επιστημονική) οφείλει την εμφάνιση της στους φυσικούς Ίωνες φιλοσόφους Θαλή, Αναξίμανδρο και Πυθαγόρα . Ο τελευταίος και ο μαθητής του Αλκμέων θεωρούνται υπεύθυνοι για την θεωρία των χυμών.  Η οποία τον 5ο και 4ο αιώνα αναπτύσσεται στις σχολές της Κω και της Κνίδου(10,11).
 Στην σχολή της Κω, ο Πατέρας της Ιατρικής Ιπποκράτης, πήρε τις πρώτες ιατρικές  γνώσεις από το πατέρα  του Ηρακλείδη και τον Ηρόδικο από την Σηλυβρία. Παράλληλα είχε ασχοληθεί με την φιλοσοφία με Δασκάλους τον σοφιστή Γοργία τον Λεοντίνο και τον Δημόκριτο τον Αβδηρίτη.(11) Από τις βιογραφίες του ίσως η πιο τεκμηριωμένη και σοβαρή είναι εκείνη του Σωρανού. Αλλά και σε αυτή βρίσκει κανείς πράγματα που  εμπίπτουν στην περιοχή του θρύλου και λιγότερο της ιστορίας.(12,13).
Ο Ιπποκράτης θεώρησε την νόσο ως αποτέλεσμα της της ανισορροπίας των χυμών και την θεραπεία ως προσπάθεια αποκαταστάσεως της ισορροπίας την οποία  ονόμασε ευκρασία. Την οποία ο γιατρός έχει υποχρέωση να επιτύχει κατά την θεραπευτική αγωγή χρησιμοποιώντας φάρμακα, δίαιτα, άσκηση, λουτρά, αφαιμάξεις. Η Θεωρία των χυμών ήταν η επικρατούσα θεωρία για 2500 χρόνια. Κατά την γνώμη του γράφοντος υπήρξε τροχοπέδη στην ιατρική εξέλιξη.
Ο Ιπποκράτης ή καλύτερα  ιπποκρατική ιατρική έφερε νέες ηθικές και δεοντολογικές  αρχές στην άσκηση της ιατρικής. Τα βιβλία της Ιπποκρατικής ιατρικής, που έχουν σχέση με την δεοντολογία είναι: 1. Όρκος 2. Περί ιητρού 3. Νόμος 4. Περί  ευσχημοσύνης 5. Παραγγελίαι.
Οι ηθικές επαγγελματικές αρχές έχουν πάντοτε σχέση με τα κοινωνικώς (Θρησκεία,οργάνωση της κοινωνία και πολιτείας) και επιστημονικώς κρατούντα. Κατάπληξη προκαλεί το γεγονός ότι πολλές από τις ιπποκρατικές αρχές έχουν ισχύ και έως και σήμερα. (13)
Γνωρίσουμε από αρχαίες πηγές ότι η γιατροί ασκούσαν το επάγγελμα τους ιδιωτικώς σε ιατρεία ή περιοδεύοντες γιατροί, αρκετές δε πόλεις είχαν προσλάβει γιατρούς ως ιατρούς της πόλεως. Όλα αυτά τα σπουδαία άρχισαν τον 5ο πΧ αιώνα  και άρχισαν να εκφυλίζονται προοδευτικά μετά το Πελοποννησιακό πόλεμο λόγω  οικονομικής κρίσης.(11)
Η Ιπποκρατική σχολή (βιβλία της Ιπποκρατικής συλλογής) ως κορωνίδα της ιατρικής πράξεως είχε τον άνθρωπο ασχέτως οικονομικής καταστάσεως. Καθιέρωσε δε προοδευτικό για την εποχή  τρόπο κλινικής εξετάσεως χρησιμοποιώντας όλες τις αισθήσεις του ιατρού και καλλιεργώντας μια έκτη αίσθηση,την αυξημένη παρατηρητικότητα . Η αλήθεια είναι ότι η ακρόαση πρέπει να χρησιμοποιόταν λιγότερο λόγω των δυσκολιών της αμέσου ακροάσεως. Παρόλα αυτά περιγράφεται η Ιπποκρατική σείσις και η απουσία εντερικών ήχων. Εντυπωσιάζει η περιγραφή της κλινικής εικόνας των νοσημάτων και της προγνώσεως  τους,  καθώς και προσπάθεια συσχετισμού νόσου και περιβάλλοντος
Ένα πρόβλημα που έχουν οι μελετητές της Ιπποκρατικής συλλογής είναι γνησιότης των βιβλίων. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι πολύ λίγα βιβλία είναι αυθεντικά έργα του  Ιπποκράτους(10,11,12,).Κάποιοι  αμφιβάλλουν αν έστω και ένα έργο της είναι γραμμένο από τον ίδιο((10).  Ο A Κούζης πιστεύει ότι μόνον   πέντε έργα της ιπποκρατικής συλλογής είναι αυθεντικά έργα του Ιπποκράτους. Αρκετοί ξένοι μελετητές της ιπποκρατικής συλλογής θεωρούν τον όρκο ως γνήσιο Ιπποκρατικό έργο, αλλά πιθανώς είναι προγενέστερο γιατί περιλαμβάνει πάρα πολλά στοιχεία πυθαγόρειας φιλοσοφίας.(14)
Άλλη μεγάλη μορφή της ελληνικής ιατρικής  ήταν ο γιατρός του 2ου μ Χ αιώνος Γαληνός, που γεννήθηκε στην Πέργαμο της Μικράς Ασίας το 126, σπούδασε την Ιατρική και την Φιλοσοφία αρχικά στην πατρίδα του και ακολούθως στη Σμύρνη, Κόρινθο και τελικά στο κατεξοχήν επιστημονικό κέντρο της εποχής του, την Αλεξάνδρεια.
Μαρτυρείται δε ότι το ρωμαϊκό του όνομα ήταν Claudius Galenus , αλλά τα δύο αρχικά του Cl. που παραδίδονται, πιθανότατα προέρχονται από το λατινικό Clarissimus = ενδοξότατος και όχι από το Claudius
Σε ηλικία 28 ετών επέστρεψε στην πατρίδα του που ανέλαβε την ιατρική παρακολούθηση των μονομάχων αποκτώντας μεγάλη χειρουργική εμπειρία, όπως περιγράφει ο ίδιος, μετά δε έξι χρόνια έφυγε για την Ρώμη όπου  άσκησε και δίδαξε την ιατρική. Εκεί απέκτησε μεγάλη φήμη και έγινε γιατρός της αριστοκρατίας (15) . Η φήμη του εκίνησε τον φθόνο των συναδέλφων του  που άρχισαν να διαδίδουν όχι κολακευτικές φήμες για το έργο του , προσπάθησε να αποστομώσει τους αντιπάλους του  δίνοντας μια σειρά διαλέξεων στο ιερό της Ειρήνης. Αυτό φόρτισε την αντίδραση εναντίον του εξ αιτίας του αλαζονικού ύφους του.(15) Μετά από αυτό έφυγε από τη Ρώμη και ταξίδεψε σε πολλές περιοχές του τότε γνωστού κόσμου( Συρία, Κύπρο, Παλαιστίνη , Λήμνο, Θεσσαλονίκη) με τελικό προορισμό την Πέργαμο, όπου άσκησε και πάλι το επάγγελμα του.  Μετά από πρόσκληση του φίλου του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου εγκατέλειψε και πάλι την Πέργαμο για την Ρώμη. Συνάντησε τους αυτοκράτορες στην Ακυληία. Λόγω επιδημίας στο στρατόπεδο, έμεινε εκεί, ενώ οι αυτοκράτορες αναχώρησαν για Ρώμη. Μετά από αρκετό καιρό και αφού είχε παρήλθε η επιδημία ,πήγε στην Ρώμη και ανέλαβε γιατρός Μάρκου Αυρηλίου, τον οποίο δεν ακολούθησε στην εκστρατεία του στη Γερμανία ,αλλά παρέμεινε γιατρός του Κομμόδου. Μετά τριετία εκδηλώθηκε επιδημία στη Ρώμη έφυγε και πάλι για την πατρίδα του όπου πέθανε στις αρχές του 3ου μ Χ αιώνος(219).
Ο Γαληνός συστηματοποίησε μία εκλογικευμένη ιατρική πρακτική που πατούσε στην κληρονομιά του Ιπποκράτη, έδινε έμφαση στη φλεβοτομή ως καθολική θεραπευτική μέθοδο και εξαπλώθηκε γρήγορα σε όλη τη Μεσόγειο, υποσκελίζοντας κάθε άλλο ιατρικό σύστημα.
 Με τις νεκροψίες του σε ζώα βρήκε ότι οι φλέβες και οι αρτηρίες μεταφέρουν αίμα και όχι αέρα όπως πιστευόταν (Ερασίστρατος, Ηρόφιλος) ως τότε, με αποτέλεσμα το σύστημά του να δίνει στο αίμα σπουδαιότερο ρόλο σε σχέση με τους άλλους σωματικούς χυμούς. Ίσως η σπουδαιότερη συμβολή του όμως είναι ότι, από κοινού με τον Πλίνιο τον πρεσβύτερο και τον Κλαύδιο Πτολεμαίο, συγκέντρωσαν, συστηματοποίησαν και κωδικοποίησαν σε κοινή γλώσσα, και βεβαίως ο καθένας τους στους τομείς της ειδίκευσης του, τη συσσωρευμένη φιλοσοφική γνώση του μεσογειακού κόσμου των προηγούμενων επτά αιώνων.
Δεν υπάρχει σχεδόν ιατρικός κλάδος που να μην απασχόλησε τον Γαληνό. Οι εμπεριστατωμένες μελέτες του αναφέρονται στην ανατομική, τη φυσιολογία, τη χειρουργική, τη φαρμακευτική, την οφθαλμολογία, τη μαιευτική, την παθολογία, τη θεραπευτική, την υγιεινή, την οδοντιατρική και τη φαρμακολογία. Τα πολυσύνθετα φαρμακευτικά σκευάσματα, που ο ίδιος παρασκεύαζε είναι γνωστά στη βιβλιογραφία ως «γαληνικά» και η αντίστοιχη φαρμακοτεχνία ονομάζεται «γαληνική φαρμακευτική» Σώζονται περί τις εκατό μελέτες του, που προώθησαν σημαντικά την ιατρική επιστήμη. Το βιολογικό του δόγμα, ο «γαληνισμός», επεκράτησε στην ευρωπαϊκή ιατρική επί δεκατέσσερις αιώνες (κατά τον Μεσαίωνα και στον αραβικό κόσμο). Οποιαδήποτε παρατήρηση ερχόταν σε αντίθεση με τη διδασκαλία του Γαληνού, απορριπτόταν. Μόνο μετά το 1540, ιδίως με τις ανατομικές έρευνες του Βεζάλιους, άρχισε να αντικαθίσταται ο γαληνισμός, ενώ η βαθμονόμηση της δραστικότητας των φαρμάκων απολάμβανε καθολική αποδοχή για περισσότερο από 1600 χρόνια και μόλις στα μέσα του 19ου η φαρμακολογία εγκατέλειψε το σύστημα των ποιοτήτων και των βαθμών έντασης των φαρμάκων που εισήγαγε(16)
Επεκτείνοντας το έργο του Ιπποκράτη ακολούθησε την αρχή, ότι ένα πείραμα δεν αξίζει τίποτα, εφόσον η εκτέλεσή του δε στηρίζεται σε κάποια θεμελιωμένη συλλογιστική. Οι τέσσερις χυμοί του Ιπποκράτη αντιστοιχούν, όπως υποστήριζε, σε 4 χαρακτηριστικούς ανθρώπινους τύπους: στον αιματώδη τύπο (το αίμα), στον φλεγματικό τύπο (το φλέγμα), στον χολερικό τύπο (η κίτρινη χολή) και στον μελαγχολικό τύπο (η μαύρη χολή) που, κατά την άποψή του, προδιαθέτει στην ανάπτυξη καρκίνου «και μάλισθ΄ο καρκίνος υπό μελαγχολικού γίνεται χυμού» ή «όσα μέν γαρ υπό μελαγχολικού σκιρρούται (σκληραίνει, στοκάρει) χυλού καρκινώδη τε πάντα εστί».
«Ειδικότερα ισχυρίστηκε ότι το πνεύμα διακρίνεται σε «ψυχικό» με έδρα τον εγκέφαλο, σε «ζωτικό» με έδρα την καρδιά και σε «φυσικό» με έδρα το ήπαρ. Γνώριζε ότι η  αναπνοή οφείλεται  στις αναπνευστικές κινήσεις, που γίνονται με τη βοήθεια των θωρακικών και μεσοπλεύριων μυών και του διαφράγματος . Γνώριζε ακόμη  και την άδηλο αναπνοή. Μεταξύ πολλών άλλων ασθενειών του αναπνευστικού γνώριζε τα (άσθμα, αφωνία, πνευμονία, πλευρίτιδα), χαρακτήρισε  δε την πνευμονική φυματίωση ως  νόσο μεταδοτική,για τη θεραπεία της οποίας συνιστούσε διαιτητική αγωγή και αλλαγή κλίματος που ήταν η βάση της θεραπείας της μέχρι την δεκαετία του 1940(17). Από κείμενο αποδιδόμενο  στον ίδιο φαίνεται  ότι σε κάποια φάση της ζωής του είχε ασπαστεί τον Χριστιανισμό ” δει δε ημάς τους Χριστιανούς επί τα καθ’ ημάς μέγιστα και μυστηριώδη χωρείν .Τούτοις γαρ εγώ πιστεύω και ομολογώ……. (ΧΙΧ,679 , έκδοση Kuhn)) “ (12). Αν και υπάρχουν σοβαρές αμφιβολίες αν όντως έχει συμβεί αυτό  διότι υπάρχουν σε δημοσιεύσεις του με αρνητικές γνώμες για τον Μωυσή και τον Ιησού Χριστό.  Δέχτηκε ακόμη ακόμη κριτική από τον Ευσέβιο Καισαρείας για την συμπεριφορά των συναδέλφων έναντι του που τον  θεωρούσαν ισάξιο θεού( εκκλ. Ιστορία. V. 8, 6-17)
Φαίνεται ακόμη ότι είχε ασχοληθεί με την οδοντιατρική. (18)
 Άλλος Έλληνας γιατρός που επηρέασε την ιατρική του 4ου αιώνα ήταν ο Ορειβάσιος (325 – 403) ,συμπατριώτης Γαληνού από την Πέργαμο. Σπούδασε στην Αλεξάνδρεια και στην Αθήνα. Στην Αθήνα  υπήρξε συσπουδαστής   του μετέπειτα αυτοκράτορα Ιουλιανού του αποκληθέντος  «Παραβάτη», του Μ. Βασιλείου και του Γρηγορίου του Θεολόγου. Υπήρξε στενός φίλος του Ιουλιανού, ακολουθώντας τον,ως Στρατιωτικός Αρχίατρος σε όλες σχεδόν τις εκστρατείες του και μετά από σύσταση του συνέγραψε μία  Ιατρική εγκυκλοπαίδεια με τίτλο «Ιατρικαί Συναγωγαί» η «Έβδομηκοντάβιβλος». Αυτό το έργο γραμμένο στα Ελληνικά περιείχε όλες τις μέχρι τότε γνώσεις της Αρχαιοελληνικής Ιατρικής εμπλουτισμένες με δικές του πρωτότυπες παρατηρήσεις. Αργότερα δημοσίευσε περίληψη σε 9 βιβλία με τίτλο «Σύνοψις προς υιόν Ευστάθιον». Το έργο μεταφράστηκε στα Λατινικά και Αραβικά και άσκησε μεγάλη επίδραση στον Αραβικό κόσμο και αργότερα στην Ιατρική της Δύσης. Έγραψε και άλλα συγγράμματα.. Έγραψε και άλλα συγγράμματα:«Περιπαθών», «Προς τους απορούντας των Ιατρών», «Τα ευπόριστα» καθώς και διαιτολογικές Οδηγίες.(19) Ο Ορειβάσιος πού πέθανε σε προχωρημένη ηλικία στην Κωνσταντινούπολη δεν ήταν μόνο συγγραφεύς,αλλά είχε και άλλη  συνεισφορά:1)είχε επινοήσει ειδικά ράμματα για την απολίνωση των αρτηριών, 2)εφάρμοζε θεραπείες με αντισηπτικά φάρμακα στα τραύματα, όπως η υγρά κηρωτή, 3)θεράπευε αποτελεσματικά τους κιρσούς και τις φλεβίτιδες των κάτω άκρων με χειρουργική αφαίρεση της μείζονος σαφηνούς φλέβας (κάτι πού γίνεται και σήμερα). Αλλά και στην Παθολογία πρότεινε θεραπείες των ιλίγγων με αλκαλοειδή του βεράτρου (ελλέβορου) ή την θεραπεία της νεφρίτιδας με υδρική δίαιτα και γάλα.
 Στον Ελληνικό χώρο μεγάλη διάδοση είχε από την αρχή των προκλασικών χρόνων είχε και η ιατρική των Ασκληπιείων. Μια μορφή μορφή θεουργικής και θαυματουργικής ιατρικής που στηριζόταν στην εγκοίμηση. Υπήρξε εξαιρετικά δημοφιλής σε όλο ελληνορωμαϊκό κόσμο, διότι από οικονομικής απόψεως  ήταν πολύ φθηνή για τους μη έχοντες
Η ελληνική ιατρική  είχε επίδραση στην Ρωμαϊκή ιατρική, που μέχρι την κατάληψη της Ελλάδος,  δεν είχε καμιά επαφή με  ορθολογική ιατρική . Πολλοί Έλληνες γιατροί  ήρθαν ως σκλάβοι, ενώ οι καταξιωμένοι ως μετανάστες. Εκείνος που ευνόησε την είσοδο Ελλήνων Ιατρών στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν ο Ιούλιος Καίσαρ δίνοντας  τους κίνητρα φορολογικά και κοινωνικά. Την πολιτική του Ιουλίου ακολούθησαν οι διάδοχοι του και πολύ σύντομα οι Έλληνες γιατροί ήταν ή κύρια μάζα γιατρών στην αυτοκρατορία. Αποτελούν το 98% των γιατρών τον 1ο αιώνα μ Χ, και το 75% και 65% αντιστοίχως τον 2ο και 3ο αιώνα(20)
Παρά την αυτοκρατορική  ευμένεια υπήρξαν φωνές διαμαρτυρίας έναντι της εγκαταστάσεως Ελλήνων  φιλοσόφων γενικά και  επιστημόνων ειδικά. Ίσως πιο κραυγαλέο  παράδειγμα  ήταν ο Κάτων ο πρεσβύτερος, οποίος ζητούσε την εκτόπιση των Ελλήνων φιλοσόφων διότι θεωρούσε ότι θα βοηθήσουν στην αλλαγή των Ρωμαϊκών παραδόσεων. Για τους ίδιους λόγους δεν δεχόταν Έλληνες γιατρούς στο σπίτι του και θεράπευε ο ίδιος τους συγγενείς και τους δούλους του χρησιμοποιώντας την παραδοσιακή   ρωμαϊκή ιατρική  Ο Κικέρων επίσης είχε πολύ κακή γνώμη για τους Έλληνες γιατρούς που τους θεωρούσε τεχνίτες και όχι καλλιεργημένα άτομα,αν και ο ίδιος είχε Έλληνα  γιατρό.(20).
Επίσης εναντίον των Ελλήνων ιατρών  εκφραζόταν ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, ο οποίος ήταν Ρωμαίος συγγραφέας, φυσιοδίφης και φυσικός φιλόσοφος, καθώς και στρατιωτικός και ναυτικός διοικητής των πρώτων χρόνων της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και φίλος του αυτοκράτορα Βεσπασιανού. Ήταν πολυγραφότατος ασχολήθηκε κυρίως με την ιστορία και την έρευνα της φύσης από όλο του το έργο εκείνο που μας έμεινε είναι  Historia Naturalis  που ήταν μια εγκυκλοπαίδεια φυσικής ιστορίας στην οποία περιγράφονται πάρα πολλά βότανα που χρησιμοποιόταν για θεραπευτικούς σκοπούς. (21)
Σπουδαία  επίσης ήταν η συνεισφορά στην Ιατρική του Διοσκουρίδη Ο Διοσκουρίδης ο Πεδάνιος ή Αναζαρβεύς (περίπου 10 μ. Χ. - 90 μ. Χ.) ήταν σημαντικός ΄Ελληνας Ιατρός, , Φαρμακοποιός - Φαρμακολόγος και Βοτανολόγος. Εκτός από Πεδάνιος ( από το όνομα του Ρωμαίου που τον υιοθέτησε σε μεγάλη ηλικία για να γίνει Ρωμαίος πολίτης) αποκαλείται και Αναζαρβεύς , αυτό το επέλεξε ο ίδιος, για να τιμήσει τον τόπον καταγωγής της μητέρας του, την Ανάζαβρο της Κιλικίας  . Υπηρέτησε ως Ιατρός στον Ρωμαϊκό Στρατό επί της εποχής των Ρωμαίων αυτοκρατόρων Κλαυδίου (41-54 μ. Χ.) και Νέρωνος (54-68 μ. Χ.), άρα, αν και δεν είναι γνωστό το ακριβές έτος της γεννήσεώς του, θα πρέπει να υποτεθεί ότι γεννήθηκε στις αρχές του 1ου αιώνος μ. Χ., περίπου το 10 μ. Χ. και θα πέθανε περί το τέλη του 1ου αιώνος μ. Χ., πιθανώς περί το 90 μ. Χ.  Ο Διοσκουρίδης είναι γνωστός κυρίως για το πεντάτομο έργο του «Περί ὕλης ἰατρικῆς» ή  De Materia Medica (εικ 3η), με μεγάλη επιρροή στη φαρμακολογία μέχρι το 1600 μ Χ  Κέρδισε, μαζί με τον Ιπποκράτη και τον Γαληνό, την ύψιστη θέση στην Ιστορία της Ιατρικής. Το έργο του  με μοναδικές απεικονίσεις φαρμακευτικών φυτών, έχει πρακτική αξία έως σήμερα. Xωρίζεται σε πέντε «βιβλία». To πρώτο από αυτά είναι αφιερωμένο στα θεραπευτικά φυτά, τις αλοιφές και τα έλαια, το δεύτερο στα ζωικής ή φυτικής προέλευσης προϊόντα που έχουν φαρμακευτική χρήση, όπως το μέλι, το γάλα, το λίπος, το σιτάρι και τα κηπευτικά. Το τρίτο και το τέταρτο περιγράφουν συστατικά από δέντρα και ρίζες, και το τελευταίο τα κρασιά, τα αλκοολούχα και τα φάρμακα που περιλαμβάνουν συστατικά ορυκτών. Το Παράρτημα αναφέρεται στα δηλητήρια και τα αντίδοτα τους. Τα διάφορα φάρμακα είναι χωρισμένα σε ομάδες, όπως τα αφροδισιακά, τα αντιδιαρροϊκά, τα υπακτικά κ.ά.(22 ,23). Το De Materia Medica μπορεί κανείς να το δει σε αγγλική μετάφραση δωρεάν στο διαδίκτυο στην διεύθυνση http://www.cancerlynx.com/demateriafront.html (22)ή σε έντυπη ελληνική μετάφραση με το πρωτότυπο κείμενο από τις εκδόσεις Κάκτος,
Η Ρώμη απαιτούσε πιστοποίηση των γιατρών,που δεν ήταν όμως αποτέλεσμα κάποιας ειδικής εξετάσεως,αλλά διαβεβαιώσεως του υποψηφίων ενώπιον του δικαστηρίου. Παράλληλα όμως ασκούσαν ιατρική αγύρτες, μάγοι, ριζοτόμοι, αστρολόγοι , μάντεις ,μαίες , ιερείς. Η άσκηση της Ιατρικής είχε πάντα σχέση με την κοινωνική θέση του ασθενούς , το κύρος του γιατρού, την εκπαίδευση  και τον πάροχο υγείας. Έτσι υψηλού κύρους γιατροί επισκεπτόταν τους ασθενείς τους (αριστοκράτες) στα σπίτια τους,ενώ τους υπολοίπους τους δεχόταν στο σπίτι ή το γραφείο τους αν υπήρχε, ενώ  ασθενείς χαμηλών εισοδημάτων  ή δεν τους δεχόταν καθόλου ή δεν τους επέλεγαν οι ασθενείς λόγω υψηλού κόστους. Οι γιατροί χαμηλού κύρους και οι άλλες κατηγορίες επαγγελματιών υγείας ερχόταν σε επαφή με τους ασθενείς τους στην ταβέρνα (Taverna Medica) ή στα σταυροδρόμια της αγοράς. (21). Ο στρατός είχε οργανωμένη υγειονομική υπηρεσία  από του 1ου πΧ αιώνα που αποτελείτο από ιατρούς (χειρουργούς- medici chirurgi και κλινικούς γιατρούς- medici clinici ),από βοηθούς που έπρεπε να μεταφέρουν εργαλεία, φαρμακευτικό και επιδεσμικό υλικό ( capsarii,) και στρατιώτες που δεν είχαν όπλα αλλά παρείχαν πρώτες βοήθειες ( immunes). Στο στρατό έχουμε την πρώτη εμφάνιση νοσοκομείου ( valetudinariα αποκλειστικά για στρατευμένους.(22) Valetudinariα αργότερα δημιουργήθηκαν σε διάφορες πόλεις για την περίθαλψη των σκλάβων.(23)
Αυτή η κατάσταση επικρατούσε σε όλη την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία πριν την εμφάνιση του Χριστιανισμού από άποψη φροντίδας του ασθενούς .
                      

 Χριστιανισμός και Ιατρική

Ο Χριστιανισμός δημιουργήθηκε μέσα στα πλαίσια της μονοθεϊστικής θρησκείας του Ιουδαϊσμού. Ο Χριστιανισμός σύμφωνα με τις πιο αξιόπιστες ιστορικές πηγές,  που είναι τα τέσσερα ευαγγέλια, οφείλει την δημιουργία του στον Ιησού Χριστό  τον αποκαλούμενο και Ναζαρηνό . Γεννήθηκε το 4πΧ και σταυρώθηκε το 30 μ Χ. Ήταν κάτοικος της Ναζαρέτ και η διδακτική του δράση διάρκεσε τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής του κυρίως στη Γαλιλαία και λίγο προ της σταυρώσεως στην Ιερουσαλήμ .Κήρυξε την Βασιλεία του Θεού την οποία ανέμεναν από μακρού οι Ιουδαίοι. Το κήρυγμα, η διδασκαλία  και η θαυματουργική θεραπεία των ασθενών προσέλκυσε πολύ  κόσμο αλλά δημιούργησε έντονες αντιδράσεις στην  θρησκευτική ηγεσία  που προκάλεσε την σταύρωση του. Οι μαθητές του διέδωσαν μετά τριήμερο την ανάσταση του,γεγονός  άλλωστε που αναφερόταν στις προφητείες, πράγμα που προέβαλαν έντονα οι απόστολοι διότι έτσι θα γινόταν ευκολότερα δεκτή η άποψη ότι ήταν ο αναμενόμενος Μεσσίας και Υιός του Θεού. Μετά την προσχώρηση στο Χριστιανισμό του Ελληνόγλωσσου και Ρωμαίου πολίτου Σαούλ ο οποίος μετά την βάπτιση του από τον Ανανία πήρε το όνομα Παύλος το οποίο χρησιμοποιούσε και προηγουμένως ,ως Ρωμαίος πολίτης . Ήταν Εβραίος γεννημένος στη Ταρσό της Κιλικίας αρχές 1ου αι. (5-15 μΧ.) – Ρώμη 66-68 μΧ.),  με μεγάλη εβραϊκή θεολογική μόρφωση ως μαθητής του Γαμαλιήλ,ανήκε στην αίρεση των φαρισαίων και προ της αλλαγής του  ήταν φανατικός διώκτης των Χριστιανών. Την αλλαγή  του την αποδίδει ο ίδιος σε κλήση από τον ίδιο τον Ιησού όταν μετέβαινε στην Δαμασκό για να ηγηθεί διωγμού κατά των χριστιανών(Γαλάτ. 1:13 εξ., Α' Κορ. 11:1, 15:8, Φιλιππ. 3:12, Έφεσ. 3:3) και Πράξ((9:1-29, 22:3-21, 26:9-21). Τα βιογραφικά του Αποστόλου Παύλου τα μαθαίνομε από τις Πράξεις των Αποστόλων (έργο του μαθητή του Ευαγγελιστή Λουκά) και τις επιστολές του ιδίου. Ασχολήθηκε με τον εκχριστιανισμό των εθνικών της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στις  τέσσερις αποστολικές του πορείες. Οι πορείες αυτές δεν ήταν πάντα επιτυχείς , ούτε ασφαλείς. Πχ στην Αθήνα ενώ έγινε πρόθυμα δεκτός, όχι μόνο δεν επηρέασε τους Αθηναίους (πλην του Διονυσίου του Αρεοπαγίτου και της Δαμάρεως), έγινε και στόχος εμπαιγμού στο θέμα της Αθανασίας της Ψυχής. (25, 26). Από τις επιστολές  του και τις Πράξεις μαθαίνουμε ακόμη και τους κινδύνους που αντιμετώπισε ( φυλακίσεις, μαστιγώσεις, δίκες, ναυάγιο στην Μάλτα)
Είναι ο δημιουργός της πρώτης χριστιανικής θεολογίας. Ίσως είναι ο πρώτος που τονίζει σε τόσο μεγάλο βαθμό την αξία της χριστιανικής αγάπης (Α’ Κορινθ. ΧΙΙΙ 1-13 ) Όσο  αφορά την αρρώστια πιστεύει ότι μπορεί να θεραπευτεί με φυσικά μέσα αλλά και με την βοήθεια του Θεού μετά από προσευχή. Ο ίδιος δεν είδε θεραπεία στα προβλήματα που τον ταλάνισαν , αλλά ούτε και μαθητές του για τους οποίους είχε προσευχηθεί. Το σίγουρο είναι ότι η γιγάντωση του  χριστιανισμού οφείλεται κατά κατά κύριο λόγο σε αυτόν, διότι έκανε  γνωστή την νέα Θρησκεία σε μεγάλο μέρος του τότε γνωστού κόσμου. Όπως ο ίδιος περιγράφει μέσα στους ιεραποστολικούς προγραμματισμούς του  ήταν η επίσκεψη του στην Ισπανία( Ρωμ.15:23-25, 28)  Δεν υπάρχει κανένα γραπτό κείμενο περιλαμβανόμενο στην Καινή Διαθήκη ή άλλο ιστορικό κείμενο που να επιβεβαιώνει κάτι τέτοιο, αλλά  στην παράδοση γίνεται λόγος για επίσκεψη του Παύλου στην Ισπανία. Συμπεραίνεται  έμμεσα από την Β  προς Τιμόθεο επιστολή  όπου δηλώνει ότι έχει ολοκληρώσει το ευαγγελικό σχέδιο του , ότι το κήρυγμα του το είχαν ακούσει όλα τα έθνη (Β’ Τιμ. 4:17) και ότι, έχοντας πια αγωνιστεί τον καλό αγώνα, τελειώνει την επίγεια πορεία του περιμένοντας μόνο το στεφάνι της δικαιοσύνης από τον Κύριο, τον δίκαιο Κριτή (Β’ Τιμ. 4:8).
Για λόγους καλύτερης αναπτύξεως του θέματος η διάρκεια των είκοσι αιώνων θα χωριστεί ως εξής
    1.  Από της εμφανίσεως του Χριστιανισμού μέχρι της διασπάσεως του Ρωμαϊκού κράτους
    1. Το Μεσαίωνα  500-1400μΧ. Ο οποίος διακρίνεται με πρώιμο 500-1000μΧ και όψιμο μεσαίωνα 1000-1400μΧ.
    1. Η πρώιμη σύγχρονη εποχή που αντιστοιχεί σε αυτό που πολλοί αποκαλούν αναγέννηση  και εμφάνιση της νέας επιστήμης ( 16ος, 17ος και 18ος αιώνας μΧ )
    1. 19ος, 20ος, 21ος μΧ  
Πρώτοι Χριστιανικοί Αιώνες
Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω οι πρώτοι Χριστιανοί είχαν αποδεχθεί όπως και οι σύγχρονοι τους Εβραίοι την δυαδική αιτία της νόσου. Η νόσος μπορεί να είχε ως αίτιο: α). Κάτι φυσικό που στην προκειμένη περίπτωση ακολουθώντας τα ιπποκρατικά και τα γαληνικά πρότυπα, ανισορροπία των χυμών  ή διαταραχή των κράσεων ή καταστάσεων, ο δε ιατρός καθήκον είχε την αποκατάσταση της ή β). να οφείλεται σε υπερφυσικές δυνάμεις δηλαδή 1)τον Θεό που στέλνει την νόσο στον άνθρωπο ως τιμωρία για τις αμαρτίες του ή ως παιδευτικό εργαλείο για να καλλιεργήσει την πνευματικότητα του,η περίπτωση αυτή εθεωρείτο ευκταία και ο Χριστιανός ευχαριστούσε τον Κύριο για την φροντίδα του  για το καλό της ψυχής του και 2) τον σατανά που χρησιμοποιούσε την νόσο για να αντιστρατευτεί τον τον Θεό. Εύλογο είναι ότι η αντιμετώπιση των καταστάσεων που οφείλονται σε υπερφυσικές δυνάμεις είναι αρμοδιότης της εκκλησίας (24).
Πως θεράπευσε η εκκλησία τους ασθενείς που η νόσος τους είχε υπερφυσικό αίτιο με προσευχή, εξομολόγηση, νηστεία, επιτίμια, μετάνοια, θεία κοινωνία, καθημερινές λειτουργίες, σταυρούς, ευχέλαιο, ευχές ,  επίδεση ελαίου κανδηλιών , αγιασμό, ανάγνωση ειδικών ευχών αναλόγως της νόσου, επίθεση των χειρών του ιερέως ή επισκόπου επί της κεφαλής,.  Λίγους αιώνες μετά η επίθεση των χειρών έγινε μόδα όχι μόνο από ιερωμένους αλλά και βασιλείς όπως ο Καρλομάγνος, ο Κάρολος ο Β’ της Αγγλίας
Νομίζω ότι και οι ιατροί άρχισαν μάλλον από τα μέσα του δευτέρου αιώνος μετά να ασχολούνται με ασθενείς χριστιανούς διότι αυξήθηκε ο αριθμός των χριστιανών γιατρών και κάποιοι μη ιατροί χριστιανοί διαπίστωναν  ότι η πίστη δεν ήταν ικανή από μόνη  να θεραπεύσει τον ασθενή. Πολλοί είχαν την αντίληψη ότι  μετά από την ανάσταση  του Χριστού η ιατρική ήταν άχρηστη διότι o Χριστός ήταν ιατρός των πάντων(27).  Για να κατανοήσει κανείς καλύτερα  τι συνέβη με την επήρεια του χριστιανισμού στην Ιατρική πρέπει να μελετήσει ενδελεχώς τα πρώτα βιβλία της Καινής Διαθήκης Ευαγγέλια, Πράξεις των Αποστόλων και για κείνους που θέλουν   να κατανοήσουν την χριστιανική θεολογία τις επιστολές του Παύλου. Νομίζω ότι  η Παραβολή του Καλού Σαμαρείτου δίδει το σκαρίφημα του καλού Χριστιανού “Ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐξ ὅλης τῆς καρδίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ἰσχύος σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς διανοίας σου, καὶ τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτόν” (Λουκ. Ι΄ 25-29 .Και περαιτέρω ορίζει ως πλησίον κάθε άνθρωπο ακόμη και τον εχθρό μας, όπως ήταν ο Σαμαρείτης για τους Ιουδαίους .  Αν δε προσθέσουμε και απόσπασμα από το Ευαγγέλιο του Ματθαίου ‘ἐπείνασα γάρ, καὶ ἐδώκατέ μοι φαγεῖν, ἐδίψησα, καὶ ἐποτίσατέ με, ξένος ἤμην, καὶ συνηγάγετέ με,γυμνός, καὶ περιεβάλετέ με, ἠσθένησα, καὶ ἐπεσκέψασθέ με, ἐν φυλακῇ ἤμην, καὶ ἤλθετε πρός με.” Ματθαίος 25:35-36
 Από την παρατιθέμενα εδάφια φαίνεται ότι με τον Χριστιανισμό καθιερώνεται μια νέα μορφή αγάπης που δεν αφορά μόνο το Θείο και τους δικούς μας αλλά επεκτείνεται σε όλους τους ανθρώπους ακόμη και τους εχθρούς μας  και καθιερώνεται η φιλανθρωπία που θεωρείται μια από τις ύψιστες αρετές του Χριστιανού. Πάνω λοιπόν σε αυτές τις αρχές στηρίζεται η φροντίδα των ασθενών,όπως και όλων εχόντων ανάγκη βοηθείας στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες.(28)
Εξετάζοντας κανείς με ανοικτό πνεύμα  το περιεχόμενο των βιβλίων της Ιπποκρατικής συλλογής και τα άπαντα τα ευρισκόμενα του Γαληνού μετά την πυρκαγιά του Ναού της Ειρήνης στην Ρώμη του 2ου μΧ αιώνα  θα διαπιστώσει ότι οι αρχές της ορθολογικής ιατρικής δεν έρχονται σε αντίθεση με το πνεύμα του Χριστιανισμού., όπως αυτό εκτίθεται  στην Καινή Διαθήκη. Η θαυματουργική θεραπεία των νόσων από  τον Ιησού με κανένα τρόπο δεν υποδηλώνει ότι η νόσος οφείλεται σε υπερφυσικούς παράγοντες άλλωστε τα πλείστα των θαυμάτων έγιναν σε ασθενείς πάσχοντες  από νοσήματα έχοντα ως αίτιο φυσικό παράγοντα ,και σκοπό είχαν να αποκαλύψουν την μεσσιανική ιδιότητα του Ιησού (24). Επίσης από θεολογικής απόψεως θεωρεί την νόσο και την εξ αυτής πόνο ως κάτι το αναμενόμενο και συμφέρον για το Χριστιανό (29).
Κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες  αμφισβητήθηκε εντόνως η αξία της ιατρικής ως επιστήμης,ακόμη και από διακεκριμένους θεολόγους ως  Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός. Ακόμη και τον έκτο μΧ αιώνα διαπρεπείς θεολόγοι ως ο Παπάς Γρηγόριος ο 1ος και ο Άγιος Γρηγόριος της Τουρ δίδουν πολύ μεγαλύτερη σημασία στην σωτηρία της  ψυχής και  όχι στην κατάσταση του σώματος.(30). Ο δε Μεδιολάνων Αμβρόσιος κατακρίνει τους Χριστιανούς που καταφεύγουν στους γιατρό πριν μιλήσουν με τον ιερέα.
To  πλέον βασικό όμως είναι ότι η επικράτησις του χριστιανισμού  αυξάνει τα φιλάλληλα αισθήματα και καλλιεργεί την διάθεση προσφοράς στον έχοντα ανάγκη συνάνθρωπο. Έτσι δημιουργούνται πολλά ιδρύματα φιλανθρωπίας τόσο στην ανατολική όσο και στην δυτική αυτοκρατορία. Κάποια από αυτά έχουν ως στόχο την ανακούφιση νοσούντων συνανθρώπων. Θα έλεγε κανείς ότι ο Χριστιανισμός  δημιούργησε ένα νέο τύπο γιατρού , ο οποίος προσπαθεί να συνδυάσει την επικρατούσα επιστημονική άποψη  με την πίστη στο Θεό και τις νέες αξίες και ιδανικά. Σε  αυτό βοήθησαν οι απόψεις των μεγάλων θεολόγων του 3ου και 4ου αιώνος, Ωριγένους, Ιερού   Αυγουστίνου  και  Κλήμεντος του Αλεξανδρέως οι οποίοι  μελέτησαν τη φυσική φιλοσοφία και κράτησαν σημαντικές πτυχές της κοσμικής ελληνικής φιλοσοφίας που ευθυγραμμίζονταν με τη χριστιανική σκέψη. Πίστευαν δε  και δίδασκαν ότι η πίστη που υποστηρίζεται από την υγιή φιλοσοφία είναι πολύ  ανώτερη από την απλή πίστη (31,32). Αλλά και οι βυζαντινοί πατέρες Μέγας Βασίλειος(33) και Ιωάννης ο Χρυσόστομος(34) πιστεύουν ότι η ιατρική δεν εναντιώνεται στον Χριστιανισμό ιδιαίτερα όταν ασκείται με φόβο Θεού.
 Η θεραπευτική επίδοση των εφαρμοζομένων από την εκκλησία θεραπευτικών μεθόδων μπορεί αποδοθεί στο ονομαζόμενο από τους Shapiro, powerful placebo  (35).Στους ίδιους λόγους πρέπει να αποδοθεί και η θεραπεία των ασθενών από τους ασκητές της Ερήμου(36). Όσο προχωράμε προς τον 4ο και 5ο αιώνα στην θεραπευτική φαρέτρα της εκκλησίας προστίθενται τα λείψανα αγίων, είδη  που χρησιμοποιήθηκαν από  από αγίους ,αποτμήματα της ενδυμασίας τους, μετάβαση και προσκύνηση  σε ιερά αγίων  που εθεωρούντο θαυματουργοί( συνήθως σε θέσεις που προηγουμένως υπήρχαν παγανιστικά ιερά).Αυτή η κίνηση έλαβε μορφή επιδημίας τον πρώιμο μεσαίωνα αλλά περί αυτών στο ειδικό κεφάλαιο
Στην προσιτή σε μένα βιβλιογραφία η πρώτη αναφορά χριστιανού γιατρού είναι εκείνη του  Αλεξάνδρου από την Φρυγία ο οποίος μαρτύρησε περί το τέλος του 2ου αιώνος(37)
Ειπώθηκε ανωτέρω ότι εκείνο που ξεχωρίζει τους Χριστιανούς από τους πιστούς των άλλων θρησκειών είναι η φιλανθρωπία που εξελίχθηκε και οργανώθηκε από την εκκλησία ακόμη και στην δύσκολη φάση των διωγμών που άρχισαν το 64 μΧ και τελείωσαν το 313 με την υπογραφή του Διατάγματος (έδικτο) των Μεδιολάνων από τους αυτοκράτορες Κωνσταντίνο  και Λικίνιο με το οποίο καθιερωνόταν η ανεξιθρησκία.(26)
Κάθε τοπική εκκλησία είχε αναλάβει να δημιουργήσει το δικό της σύστημα φιλανθρωπίας μέσω του οποίου παρείχετο φροντίδα στους έχοντες ανάγκη, πτωχούς, γέροντες, αναπήρους, ορφανά, χήρες, ασθενείς. Το σύστημα ονομάστηκε διακονικό γιατί η κύρια μορφή δράσεως ήταν  ο διάκονος ή υποδιάκονος οποίος είχε καθήκον να εντοπίσει τους χρήζοντες βοηθείας να τους επισκεφθεί και να ενημερώσει τον πρεσβύτερο και να συλλέξει χρήματα και άλλα είδη ανάγκης. Στα καθήκοντα τους είχαν ανάγκη βοηθών που ονομάστηκαν ακόλουθοι Ο πρεσβύτερος είχε ρόλο συντονιστή της όλης προσπαθείας. Μοίραζε την βοήθεια  ακριβοδίκαια, ώστε να βοηθούνται όλοι, προσπαθούσε με το κύρος του και την δίκαια διαχείριση να αυξάνει τις εισπράξεις γιατί από ότι γνωρίζουμε από επιστολές επισκόπων ο λογαριασμός ήταν σχεδόν πάντα ελλειμματικός. Υπήρχαν ακόμη διακόνισσες που είχαν  αναλάβει την φροντίδα χηρών και ορφανών (26). Ο Ευσέβιος Καισαρείας έχει καταχωρίσει επιστολή του επισκόπου Ρώμη Κορνηλίου (251 μΧ) προς τον επίσκοπο Αντιοχείας  Φάμπιο(Ευσέβιος 6,43) όπου περιγράφεται το διακονικό σύστημα και μας λέει ότι η εκκλησία της Ρώμης είναι χωρισμένη  σε επτά περιφέρειες και απασχολεί 46 ιερείς,επτά διακόνους και επτά υποδιακόνους, 42 ακολούθους , 52 εξορκιστές,αναγνώστες,θυρωρούς. Προσωπικό σχετικά ευμέγεθες που μαζί με τις άλλες  δαπάνες φιλανθρωπίας τα έξοδα της επισκοπής συμποσιάζονται  σε 500.000 έως 1 εκατομμύριο σιστρεσίους.(38 ) Επίσης ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος (Ομιλία στον Ματθαίο 66/67,3) θεωρεί τα έξοδα φιλανθρωπίας πολύ υψηλά και αιτείται  βοήθεια απλών χριστιανών και αρχόντων.
Κατά την διάρκεια της υπό εξέταση εποχής περιγράφονται αρκετές επιδημίες (39)στις  οποίες η συμπεριφορά των χριστιανών είναι πολύ διαφορετική από εκείνη των παγανιστών (Θουκυδίδης ιστορίαι 2,52 vs Ευσεβίου Εκκλησιαστική Ιστορία 7,22). Η συμπεριφορά των Αθηναίων στο Λοιμό του Θουκυδίδη θα μπορούσε να θεωρηθεί απάνθρωπη, κανείς δεν έδειχνε φροντίδα για τον νοσούντα ακόμη και αν ήταν στενός συγγενής του. Αρκετές φορές ο ασθενής αφηνόταν στο δρόμο για να καταλήξει χωρίς τροφή και νερό από τον φόβο της νόσου. Ακόμη και τα ταφικά έθιμα δεν τηρούνταν για τους ίδιους λόγους και οι νεκροί ενταφιαζόταν σε κοινούς τάφους στην καλύτερη των περιπτώσεων και στην χειρότερη γινόντουσαν βορά σκύλων και ορνέων. Ενώ στην περίπτωση του λοιμού του Κυπριανού στη Καρθαγένη οι ασθενείς είχαν παρηγορητική αγωγή (τροφή και νερό) ακόμη και οι μη χριστιανοί. Τα ίδια έγιναν αργότερα στην Αλεξάνδρεια υπό την ηγεσία του επισκόπου Θεοδώρου. Αυτή η συμπεριφορά την χριστιανών οδήγησε τον Αυτοκράτορα Ιουλιανό σε επιστολή του στον Εθνικό Αρχιερέα Αρσάκιο να προβλέπει επικράτηση των Χριστιανών(Julian, Epistle to Arsacius 49; cf. 22.) και να ζητά παρόμοια δράση από τους εθνικούς .  Κάποιοι συγγραφείς εκφράσουν την άποψη ότι η αντιμετώπιση των πανδημιών από τους χριστιανούς συνοδευόταν από από χαμηλότερη θνησιμότητα (26) Τούτο δεν μπορεί να στηριχθεί σε αριθμητικά δεδομένα  διότι δεν υπήρχαν τέτοια ούτε στην εποχή του Θουκυδίδη ούτε στην εποχή του Κυπριανού άρα είναι μία υπόθεση χωρίς περαιτέρω τεκμηρίωση κατά άποψη του γράφοντος
Όπως διαπιστώνει κανείς από τα ευρήματα των μελετών του Stark, αν δεχτεί κανείς ως σωστούς του υπολογισμούς του με αύξηση 40% του αριθμού των χριστιανών την δεκαετία ο αριθμός των χριστιανών το 300 μΧ υπερέβαινε τα έξι εκατομμύρια και το 350 μΧ πλησιάζει τα 34 εκατομμύρια. (40) (Πίνακας 1)
Εκ του γεγονότος αυτού και μόνο η διακονική φροντίδα των πρώτων αιώνων μάλλον πρέπει να θεωρηθεί αλυσιτελής . Έτσι σε κάθε σχεδόν επισκοπική περιφέρεια δημιουργήθηκαν ιδρύματα φροντίδας των εχόντων ανάγκη με διάφορα ονόματα  καταγώγια , ξενώνες, πτωχεία,γηροκομεία, λεπροκομεία  hotel  κλπ (22, 41) Επειδή τα ποικίλα ονόματα των ιδρυμάτων αυτών μπορεί να προκαλέσουν σύγχυση ασχέτως ονομασίας κατά τον Andrew Todd Crislip θα πρέπει να θεωρήσουμε ως νοσοκομεία εκείνα που έχουν την ικανότητα ενδοϊδρυματικής νοσηλείας με κατάλληλο εξοπλισμό, ιατρικής καλύψεως των ασθενών και να είναι φιλανθρωπικά (42)
Τα ιδρύματα αυτά δημιουργήθηκαν  ενωρίτερα στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία( μέσο 4ου αιώνα ), οι επιχώριοι επίσκοποι δημιουργούν στις έδρες τους φιλανθρωπικά ιδρύματα  που τα αποκαλούν ξενοδοχεία ή ξενώνες που μέσα στους σκοπούς τους περιλαμβάνεται και η νοσηλεία ασθενών,παρά τις προθέσεις μου δεν μπόρεσα να διαπιστώσω πόσα από αυτά εκπληρούν τις προϋποθέσεις του Andrew Todd Crislip για  να θεωρηθούν νοσοκομεία . Στο Δυτικό  Κράτος η τάση αυτή εμφανίζεται περίπου 40 -50 έτη αργότερα.(26) Από τα πρώτα βυζαντινά ιδρύματα που θα μπορούσε να θεωρηθεί  η Βασιλειάδα που ιδρύθηκε από τον Μεγάλο Βασίλειο στην Καισάρεια της Καππαδοκίας το 399 μΧ, μετά έτος από εκδήλωση λιμού και ολοκληρώθηκε το 372. Περιλάμβανε ξενώνα, ορφανοτροφείο, πτωχοκομείο, γηροκομείο,λεπροκομείο,σχολή τεχνικής μαθητείας. Ήταν στελεχωμένο από μοναχούς και ευσεβείς λαϊκούς σε εθελοντική βάση. Πλην του Βασιλείου ιατρική φροντίδα παρείχαν και άλλοι γιατροί. Ο Βασίλειος είχε αναλάβει την ιατρική φροντίδα των λεπρών στους οποίους δεν είχε να προσφέρει  κάτι θεραπευτικό,αλλά τους έδινε σπουδαία πνευματική βοήθεια όπως μας πληροφορεί ο φίλος του και συμμαθητής του στην Αθήνα Γρηγόριος Ναζιανζηνός στον επικήδειο λόγο του (ομιλία 20). Επίσης από την εκκλησιαστική γραμματεία γνωρίζουμε ότι ουσιαστικά αποτελούσε πόλη έξω από τα όρια της πόλης, ίσως να αποτελεί υπερβολή που θέλει να δείξει το μέγεθος του έργου του Αγίου. Λίγα χρόνια πιο μπροστά (375) ο Άγιος Εφραίμ ιδρύει ξενώνα 300 κλινών στην Έδεσσα της Μεσοποταμίας(22)
Στην Δύση η ευγενής(πατρικία)  Fabiola μετά από προτροπή του Ιερωνύμου  δημιουργεί (390μΧ)  το δικό της φιλανθρωπικό ίδρυμα που περιθάλπει η ίδια πένητες και ασθενείς στις όχθες του Τίβερη.(επιστολή Ιερωνύμου 70 ). Γυναίκες της Αριστοκρατίας όπως η Πουλχερία και η Πωλίνα δημιούργησαν  νοσοκομεία στην Κωνσταντινούπολη και Ιεροσόλυμα αντίστοιχα περί τα τέλη του 4ου αιώνος. Επίσης η αυτοκράτειρα Ευδοξία έδωσε εντολή να κτιστεί νοσοκομείο στα Ιεροσόλυμα.
Ένα πρόβλημα που  έχει δημιουργηθεί από αρκετούς καθολικούς καθώς και άλλων ομολογιών χριστιανούς επιστήμονες είναι  ότι θεωρούν ότι  ίδρυση των νοσοκομείων ανάγεται στον 18ο αιώνα. Κατ’ εμέ η εισαγωγή του Timothy Miller “Η γέννησις του Νοσοκομείου στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία”  τόσο της πρώτης όσο και της δεύτερης έκδοσης  με πείθουν ότι στην ανατολή υπάρχουν  νοσοκομεία από τον 4ο μΧ αιώνα σύμφωνα πάντα με τον ορισμό  του Andrew Todd Crislip .
Προοδευτικά ο αριθμός των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων της εκκλησίας συνεχώς αυξάνει τόσο στην ανατολή όσο και την δύση. Όλα σχεδόν μοναστήρια έχουν φιλανθρωπικό έργο, μέσα στο οποίο  περιλαμβάνεται και θεραπεία των ασθενών γεγονός που θα δημιουργήσει κατά διάρκεια του μεσαίωνα  την μοναστηριακή ιατρική.
 

Μεσαιωνικοί  χρόνοι

Η ιατρική όπως όλες οι επιστήμες κατά την αρχική φάση του μεσαίωνα ακολουθεί μια γενική πτώση αποτέλεσμα της καταπτώσεως της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Είναι επηρεασμένη α) από την κλασσική παράδοση του καταρρέοντος ρωμαϊκού κράτους ,β)τις συνήθειες και δοξασίες των εισβολέων βαρβάρων και γ)την χριστιανική Θρησκεία . 
Θα μπορούσε για λόγους καλύτερης καλύψεως του  θέματος να διακριθεί στην Ιατρική των Χριστιανικών Κοινωνιών της Δυτικής Ευρώπης  και την Βυζαντινή Ιατρική(32)
Ο μεσαίωνας είναι μια περίοδος της  Ευρωπαϊκής Ιστορίας η οποία ακολουθεί την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, διαρκεί 10 περίπου αιώνες και χαρακτηρίζεται από τις εισβολές βαρβαρικών φύλων, κυρίως Γερμανικών. Τα Γερμανικά αυτά φύλα ήταν ποιμενικά,μεταναστευτικά,άκρως βίαια και πολεμοχαρή. Ήρθαν στην Ευρώπη μετά  το 475 μΧ δια μέσω των κοιλάδων του Δούναβη και Ρήνου και σταδιακά κατέβαλαν όλο το δυτικό Ρωμαϊκό κράτος. Δημιουργήθηκαν διάφορα γερμανικά βασίλεια από τους φυλάρχους στα οποία δεν υπήρξε καμιά από τις παλαιές αρχές διακυβερνήσεως, τόσο της δημοκρατίας παλιότερα όσο και της αυτοκρατορίας αργότερα ,δηλαδή δεν υπήρχε καμιά αίσθηση δικαίου και δίκαιο ήταν η ανεξέλεγκτη απόφαση του ηγεμόνα χωρίς κανένα κανόνα δικαίου . Τα αστικά κέντρα  εγκαταλείφθηκαν λόγω προβλημάτων εφοδιασμού με τρόφιμα, σχολεία και δάσκαλοι δεν υπήρχαν και τα δημόσια έργα εγκαταλείφθηκαν στην τύχη τους, οι άλλοτε περίφημες Ρωμαϊκές οδοί που συνέδεαν την Ρώμη με όλη την αυτοκρατορία κατέστησαν αδιάβατοι, οι δε γέφυρες που ένωναν τα  διάφορα τμήματα των δρόμων είχαν πέσει. Πολιτισμός δεν υπήρχε πουθενά. Σε λίγα χρόνια το 99% του πληθυσμού ήταν αναλφάβητο με τη εξαίρεση των κληρικών και μοναχών που γνώριζαν γραφή και ανάγνωση λόγω των λειτουργικών υποχρεώσεων τους.(44)
  Οι εισβολές αυτές  οδήγησαν στην οικονομική και κοινωνική κατάρρευση των κατακτημένων περιοχών, μείωση του πληθυσμού  λόγω των σφαγών και των επακολουθούντων λιμών .Υπήρξε δε ως αναφέρεται από το σύνολον των ιστορικών που ασχολούνται με την εποχή πλήρης διάλυση της διοικητικής δομής του κράτους και των υφισταμένων υποδομών. (45)
Η επιστημονική βάση της Ιατρικής παραμένει η ίδια με εκείνη των πρώτων Χριστιανικών αιώνων , δηλαδή ιπποκρατική και γαληνική,αλλά προστίθενται και άλλοι λόγοι που καθορίζουν την ιατρική πράξη .Ίσως ο σπουδαιότερος από αυτούς  είναι η αστρολογία που προοδευτικά όλο και  περισσότερο κατοχυρώνει την θέση της ως διαγνωστικό και θεραπευτικό εργαλείο μέσω ζωδιακών χαρτών  σε σχέση με την φάση της σελήνης. Ο πίνακας 2 μας δείχνει σε ποιες περιοχές πρέπει να γίνονται ιατρικές πράξεις αναλόγως του Ζωδίου του ασθενούς. Τόσο μεγάλη εξάρτηση υπήρχε από την αστρολογία, που συγγενείς ασθενούς  τριών χειρουργών με κακή έκβαση στο Λονδίνο το 1424 τους οδήγησαν στο δικαστήριο,  διότι δεν έδρασαν ιατρικά την κατάλληλη αστρολογικά ημέρα.  Βέβαια το δικαστήριο δεν επείσθη για την ευθύνη τους και τους απήλλαξε κάθε υποχρεώσεως έναντι των εναγόντων,  πλην όμως η δίκη αυτή  καταβαράθρωσε το επαγγελματικό τους κύρος(46). 
Ας εξετάσουμε λοιπόν πρώτα την ιατρική των Δυτικών Χριστιανικών  Κρατών και έπειτα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ασχέτως του  ότι  οι θεολόγοι και κάποιοι ευσεβείς ιστορικοί απορρίπτουν με τα βδελυγμίας ότι υπάρχει ή υπήρξε καισαροπαπισμός(Βυζάντιο) ή παπακαισαριμός(Δύση), φαίνεται ότι προσπάθειες έγιναν και γίνονται, διότι είναι στην ανθρώπινη φύση είναι ο έρωτας της εξουσίας,   τούτο όμως μας είναι αδιάφορο , η όποια επήρεια όπως είδαμε παραπάνω δεν οφειλόταν στο ποιος κάνει κουμάντο αλλά σε αυτή καθεαυτή  την Χριστιανική Πίστη, όπως αυτή διαμορφώθηκε  από την Καινή Διαθήκη και την Ιερά Παράδοση. Η παραδοχή αυτή δεν στηρίζεται  σε βιβλιογραφικά δεδομένα, αλλά αποτελεί προσωπική άποψη του γράφοντος.
Ιατρική των Λαών της Δυτικής Ευρώπης
Ειπώθηκε και πιο πάνω ότι η ιατρική των Χριστιανών είχε δεχτεί τις απόψεις του Ιπποκράτους και του Γαληνού όσο αφορά την αιτιολογία και την θεραπεία των νόσων αλλά παράλληλα δεχόταν και εξωφυσικές δυνάμεις( Θεός) και συζητήθηκαν με σχετική λεπτομέρεια οι αλληλοεπιδράσεις  επιστήμης και πίστεως.
 Γερμανικές και άλλες βαρβαρικές ιατρικές δοξασίες, που θεωρούσαν  την νόσο αποτέλεσμα μαγείας ή επήρειας  κακών πνευμάτων και απαιτούσαν για την θεραπεία της αιματηρές θυσίες  και επωδούς με επίκληση φυσικών δυνάμεων γρήγορα έχασαν   την δημοφιλία τους., ιδιαίτερα από την στιγμή που οι αρχηγοί των εισβολέων υιοθέτησαν τον τρόπο σκέψης και τις συνήθειες των κατακτημένων(47) Ο Θεοδώριχος, κατακτητής  της Ιταλίας,  μάλιστα τιμά τους γιατρούς και  επικυρώνει τις ρωμαϊκές διαδικασίες των χορηγήσεως αδείας ιατρικού επαγγέλματος όπως και ο Καρλομάγνος αργότερα. Οι επωδοί ποτέ δεν έπαψαν να χρησιμοποιούνται στην Ιατρική απλώς οι χριστιανοί απευθύνονταν σε αγίους και τον Θεό και όχι σε φυσικά φαινόμενα  

Μοναστηριακή Ιατρική 
Το καλύτερο λίκνο για την άσκηση της χριστιανικής  Ιατρικής απέβησαν τα μοναστήρια. Οι μοναχοί είχαν την δυνατότητα να έρχονται σε επαφή με την την ελληνορωμαϊκή ιατρική γραμματεία  και έτσι να είναι ενήμεροι της πείρας και των θεωριών των παλαιοτέρων  μέσω των βιβλιοθηκών  των μοναστηριών (με το σχετικό εμπόδιο της ελληνικής γλώσσας την οποία οι περισσότεροι  αγνοούσαν ή δεν γνώριζαν επαρκώς ) και είχαν την αφοσίωση που χρειάζεται να υπηρετείς τον πάσχοντα, καθήκον που πήγαζε από την θρησκευτική τους πίστη.
Τα μοναστήρια αναπτύχθηκαν όχι μόνο ως κέντρα πνευματικής άσκησης αλλά  και ως κέντρα διανοητικής μάθησης και ιατρικής πρακτικής. Οι τοποθεσίες των μοναστηριών ήταν απομονωμένες και είχαν σχεδιαστεί για να είναι αυτάρκεις, πράγμα που απαιτούσε από τους μοναχούς  να παράγουν τα δικά τους τρόφιμα και  να φροντίζουν τους άρρωστους. Τους χρόνους  πριν από την ανάπτυξη των νοσοκομείων, άνθρωποι από τις γύρω πόλεις προσήρχοντο  στα μοναστήρια για βοήθεια στην αρρώστια τους.
Ένας συνδυασμός πνευματικών και φυσικών μέσων  εφαρμοζόταν για τη θεραπεία των ασθενών. Τα φυτικά φάρμακα, γνωστά ως βότανα μαζί με προσευχή και άλλα θρησκευτικά τελετουργικά χρησιμοποιήθηκαν στη θεραπεία από τους μοναχούς και τις μοναχές των μοναστηριών. Τα βότανα θεωρήθηκαν από τους μοναχούς και τις μοναχές ,ως μια από τις δημιουργίες του Θεού  (φυσική βοήθεια) που συνέβαλε στην  θεραπεία του άρρωστου ατόμου μαζί με την πνευματική βοήθεια. Τα παλαιότερα βοτανολογικά λατινικά κείμενα μεταφράστηκαν και επεκτάθηκαν στα μοναστήρια. Οι μοναχοί και οι μοναχές αναδιοργάνωσαν τα παλαιότερα κείμενα ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν πιο αποτελεσματικά, προσθέτοντας έναν πίνακα περιεχομένων για παράδειγμα, για να βοηθήσουν στην ταχύτερη εύρεση πληροφοριών . Όχι μόνο αναδιοργάνωσαν τα υπάρχοντα κείμενα, αλλά πρόσθεσαν ή εξάλειψαν πληροφορίες. Τα νέα βότανα που ανακαλύφθηκαν ως χρήσιμα ή συγκεκριμένα βότανα που ήταν γνωστά σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή προστέθηκαν. Βότανα που αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά απαλείφθηκαν. Επίσης   τροποποιήθηκαν τα υπάρχοντα σχέδια ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να αναγνωρίσει αποτελεσματικά το βότανο. Οι βοτανολογίες  που μεταφράστηκαν  ή  τροποποιήθηκαν  στα μοναστήρια ήταν μερικά από τα πρώτα ιατρικά κείμενα που παρήχθησαν και χρησιμοποιήθηκαν στην ιατρική πρακτική κατά τον Μεσαίωνα ( 48) Τα περισσότερα  μοναστήρια ανέπτυξαν πλήρως ενημερωμένους βοτανικούς κήπους από τους οποίους έπαιρναν τα απαραίτητα για την θεραπεία των ασθενών τους βότανα.
Πολλά είναι τα μοναστήρια που ήταν ιατρικά κέντρα,  με εξέχον μεταξύ αυτών το Monte Cassino που εξελίχτηκε το κύριο  κέντρο μοναστηριακής Ιατρικής τόσο από εκπαιδευτικής απόψεως όσο και από απόψεως ιατρικής πράξης . Ήταν δημιούργημα του Αγίου Βενέδικτου του ιδρυτού του τάγματος των Βενεδικτίνων που κυρία τους απασχόληση είναι η φροντίδα των  ασθενών. Οι Βενεδικτίνοι επέκτειναν την δράση τους και σε άλλες χώρες δημιουργώντας παρόμοια κέντρα. Ξέρουμε ότι η βιβλιοθήκη του είχε αρκετά βιβλία των Ελληνορωμαϊκών χρόνιων όπως συνόψεις έργων του  Γαληνού ,του Ορειβάσιου , και του Αλεξάνδρου του  Τραλλινού, δωρεά του  Ρωμαίου συγκλητικού   Cassiodorus(480-567) (49) Μοναστικά ιατρικά κέντρα υπήρξαν σε όλη σχεδόν την Ευρώπη, Ιταλία , Ισπανία, Γαλλία ,Αγγλία Ιρλανδία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το Ιρλανδικό ιατρικό κέντρο του νησιού Esmerald  Isle, μοναχοί του οποίου έχοντες πολύ καλή γνώση της ελληνικής δημιούργησαν πολλές αποικίες -σχολές  στην άλλη Ευρώπη.(50) 
Το σίγουρο είναι ότι δεν πρέπει να υπερεκτιμάται ο ρόλος της μοναστηριακής ιατρικής διότι δεν προσέφερε καινούργιες γνώσεις , στηρίχθηκε κυρίως  σε συντετμημένες περιλήψεις ιατρικών κειμένων,  αλλά ήταν άκρως πρακτική με μοναδικό της μέλημα την θεραπεία του πάσχοντος συνανθρώπου..Έκανε αρκετές προόδους στο θέμα της βοτανολογίας όπως είδαμε πιο πάνω,αλλά δεν ασχολήθηκε σχεδόν καθόλου με την διερεύνηση τις αιτίας των νοσημάτων εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων ( η Αγία Hildergard του Bingen)(51) με την οποία θα ασχοληθούμε και πάλιν.  
Δεν πρέπει να ακόμη να παροράται το γεγονός ότι η Ιατρική δεν ήταν το κύριο έργο των μοναχών  αλλά η ενασχόληση τους με το πνευματικό τους έργο.  Επιβεβαίωση τούτου είναι η εξέταση του καταλόγου  του 9ου αιώνα της βιβλιοθήκης του μοναστηριού στη Saint Gall της Ελβετίας που μέσα στις χιλιάδες θεολογικά βιβλία υπάρχουν μόνο έξι ιατρικά
Παράλληλα με την μοναστηριακή Ιατρική υπήρχε και λαϊκή Ιατρική  η οποία είχε πολλούς  και διαφορετικούς υπηρέτες, επιστήμονες ιατρούς,  μάγους ,αγύρτες, απατεώνες, κουρείς κλπ .Οι επιστήμονες ιατροί Εβραίοι ως επί το πλείστον απευθύνονταν στους ευγενείς και τον ανώτατο κλήρο, ενώ οι άλλες κατηγορίες στις λαϊκές τάξεις.
Οι μοναχοί δεν είχαν καμιά επαφή με την χειρουργική διότι η εκκλησία απαγόρευε στους κληρικούς το να χύσουν το αίμα ζώντων οργανισμών και έτσι η χειρουργική  ασκείτο από χειρουργούς διαφόρων βαθμών εκπαιδεύσεως, εμπειρικούς,. κουρείς(54) κλπ.  
Η μοναστηριακή ιατρική μετά το 10ο αρχίζει σιγά σιγά να υποχωρεί προς όφελος της λαϊκής Ιατρικής,διότι εξέτρεπε τους μοναχούς από τα κύρια καθήκοντα τους (προσευχή, λατρεία του Θεού), και  της αντιδράσεως των άλλων  μοναστικών ταγμάτων (δομινικανοί, φραγκισκανοί). Το 1130 η σύνοδος του Clermont απαγορεύει την την άσκηση ιατρικής σε κληρικούς παρά ταύτα ο κατώτερος κλήρος 0συνεχίζει να την ασκεί διότι  είναι προσοδοφόρος και προσδίδει  κύρος. Η υποχώρηση πρέπει να αποδοθεί στην ανάπτυξη των πανεπιστημίων και την εμφάνιση της Αραβικής Ιατρικής (49,50, 52)
Λαϊκή Ιατρική
Η Λαϊκή Ιατρική όπως έχει αναφερθεί ήδη δεν έπαυσε ποτέ να ασκείται στην Χριστιανική Δύση αλλά μετά τον 10ο αιώνα αρχίζει προοδευτικά η ανάπτυξη  της (53,54) Τούτο πρέπει να αποδοθεί στην αλλαγή στάσεως του κοινού σε θέματα εκπαιδεύσεως ιδιαίτερα μετά την δημιουργία των καθεδρικών σχολών με την απόφαση του Καρλομάγνου και των Ιταλικών πόλεων-Κρατών, αλλά και στην επελθούσα οικονομική επανάσταση του 10-13ου αιώνος, η οποία έδωσε την ευκαιρία  στους λαούς της δυτικής Ευρώπης σε σχετικά εύκολη πρόσβαση στην εκπαίδευση. Θα έλεγε κανείς ότι ο έρωτας στην κλασσική παιδεία αναθερμάνθηκε Η οικονομική άνοδος   βοήθησε και στην ανάπτυξη  των πρώτων Πανεπιστημίων ως και των συντεχνιών, και των δύο ο ρόλος ήταν ουσιαστικός στην ανάπτυξη της λαϊκής μεσαιωνικής ιατρικής.(55) 
 Η  δε επαφή με την προηγμένη Αραβική ιατρική ήταν ένα ακόμη βασικής σημασίας βήμα στην δημιουργία αυτού που λέμε μεσαιωνική ιατρική του ώριμου και ύστερου  μεσαίωνα. (50) Η αραβική ιατρική ,ενώ ως βασικό της κορμό είχε  την Ιατρική των κλασσικών και ελληνιστικών χρόνων, με εξέχουσα την παρουσία του Γαληνού (56),είχε πραγματοποιήσει προόδους στην περιγραφή νοσημάτων που ενώ προϋπήρχαν,   συγχέονταν με άλλα πχ ευλογιά, ανεμοβλογιά ,ιλαρά  και τη χειρουργική ενώ είχε παράλληλα άφθονα στοιχεία εμπειρισμού . Έγινε γνωστή μέσω μεταφράσεων στη λατινική , ο πλέον δραστήριος στον τομέα αυτό υπήρξε ο Κωνσταντίνος ο Αφρικανός , ο οποίος όμως  δεν ήταν καθόλου εκλεκτικός στα έργα που μετέφραζε, με δεύτερο τον Gerald της Κρεμόνας .Επηρέασε  πολύ την άσκηση  της ιατρικής δίδοντας της ένα  εμπειρικό χαρακτήρα. Παρόλα αυτά δεν την έκανε πειραματική. Αλλά ο κανόνας του χίλια βιβλία είναι προτιμότερα από χίλια πειράματα συνέχισε να είναι ισχυρός.   
Η ίδρυση των Πανεπιστημίων σε συνδυασμό με τις αποφάσεις της συνόδου  του Clermont περιόρισε την επιρροή του κλήρου σε θέματα ιατρικής  εκπαιδεύσεως  και πρακτικής, αν και η εκκλησία συνέχισε να έχει τον τελευταίο λόγο, ακόμη και για τα πανεπιστήμια που όλο το διδακτικό τους προσωπικό ήταν λαϊκοί, ως πχ του Σαλέρνο του οποίου οι απόφοιτοι έπαιρναν τα διαπιστευτήρια της αποφοιτήσεως τους στον καθεδρικό ναό από τα χέρια του  επισκόπου
 Στην υπό εξέταση περίοδο επικρατούν δύο τάσεις  η εμπειρική  που έχει ως  πατρώνο της την αραβική ιατρική και αφετηρία τα πανεπιστήμια του Σαλέρνο και του Μονπελιέ. Και η σχολαστική που ξεκινά από τα άλλα πανεπιστήμια και έχει την ευλογία της εκκλησίας. Ο χαρακτήρας της σχολαστικής ιατρικής προσδιορίζεται από την προσήλωση της στα κείμενα ελληνορωμαϊκής γραμματείας και επηρεάζει  την ιατρική έως τον 16ο αιώνα. Ακόμη και στην φάση που υιοθετεί το πείραμα παραμένει σχολαστική . Περιγράφεται μάθημα ανατομικής στο πανεπιστήμιο της Μπολόνια , όπου ο ιατρός -διδάσκαλος ενδεδυμένος την ρεντιγκότα του, χωρίς να παρακολουθεί τα τεκταινόμενα αναλύει τον Γαληνό ενώ η νεκροτομή γίνεται από κατώτερου  βαθμού  χειρουργό, έτσι καταλήγουμε στο να διδάσκεται ότι το ήπαρ έχει πέντε λοβούς(53)
Οι ασκούντες την ιατρική.
Όπως έχει ήδη αναφερθεί ο κλήρος μετά τον 12ο αιώνα δεν έχει ενασχόληση με την ιατρική και η Ιατρική ασκείται από α)επιστήμονες  ιατρούς β) εκπαιδευμένους χειρουργούς γ) κουρείς χειρουργούς δ )μαίες ε) φαρμακοποιούς
Α) επιστήμονες  ιατροί. Ήταν καλά εκπαιδευμένοι  συνήθως απόφοιτοι κάποιου Πανεπιστημιακού ιδρύματος και είχαν 8ετή ή 9ετή εκπαίδευση  σε δύο κύκλους σπουδών. Οι ιατροί αυτής της  κατηγορίας ήσαν  πιστοποιημένοι με βάση το νόμο . Ο πρώτος νόμος εκδόθηκε από τον Ρογήρο τον ΙΙ Βασιλιά της Νάπολης και Σικελίας. Νεότερος νόμος από τον  Φρειδερίκο τον ΙΙ Βασιλιά της Σικελίας,  Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και βασιλιά της Ιερουσαλήμ το 1224 ρύθμισε τα της ασκήσεως του Ιατρικού  επαγγέλματος , του επαγγέλματος του Φαρμακοποιού , και την προστασία της δημόσιας υγείας. Παρομοίου περιεχομένου νόμοι ετέθησαν σε ισχύ το1283 στην Ισπανία και το  1347 στην Γερμανία(29).Η νομοθεσία του Φρειδερίκου περιόρισε δραστικά  το ρόλο της εκκλησίας στην Ιατρική. Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί ότι ο αριθμός των επιστημόνων γιατρών ήταν μικρός, στο Παρίσι του 1289  υπήρχαν  μόνο έξι γιατροί και το1396  μόνο 31 ,δηλαδή ένας γιατρός ανά 8500 κατοίκους. Στο York της Αγγλίας  την  ίδια  εποχή υπάρχει μόνο ένα γιατρός  ενώ στην ύπαιθρο χώρα ελλείπουν παντελώς και η ιατρική ασκείται από κουρείς  χειρουργούς (57) Η κοινωνική τους θέση είναι αντιστρόφως ανάλογος του αριθμού τους  και βρίσκονται στην κορυφή της Ιατρικής πυραμίδας (58)
Β)Εκπαιδευμένοι χειρουργοί . Συναντούμε δυο κατηγορίες1) εκείνους που είχαν κλασσική μόρφωση αλλά δεν κατόρθωσαν να τελειώσουν τις  ιατρικές σπουδές τους είχαν όμως μεγάλο χρόνο μαθητείας  κοντά σε χειρουργούς. Τους συναντάμε στην Αγγλία και είναι μέλη του κολεγίου Ιατρών και Χειρουργών το οποίο εγγυάται την επαγγελματική επάρκεια τους (58) και 2) τους γιατρούς που έχουν πλήρη ακαδημαϊκά προσόντα αλλά παράλληλα ασκούν και χειρουργική ως τέτοιους αναφέρομε τον Hugh της Lucca,τον Saliceto της Bologna και τον Lanfranc της  Milan. Όλοι διδάσκουν ιατρική, αμφισβητούν τον υποβοηθητικό ρόλο του πύου και χρησιμοποιούν το  νυστέρι αντί τον καυτηριασμό(29,50)
Γ) Χειρουργοί -κουρείς  Είναι χαμηλοτέρου   μορφωτικού επιπέδου σε σύγκριση με τις προαναφερθείσες κατηγορίες. Έχουν μεγάλη μαθητεία κοντά σε  χειρουργούς ή χειρουργούς-κουρείς και   είναι ικανοί να εκτελέσουν τις συνήθεις επεμβάσεις . Την επάρκεια τους την εγγυάται η συντεχνία τους ή το κολέγιο στο οποίο ανήκουν. (58) Είναι ιεραρχικά κατώτεροι από τις προαναφερθείσες ομάδες, αμείβονται λιγότερο και  συνήθως  ασχολούνται με τις κατώτερες κοινωνικά τάξεις   
Δ) Φαρμακοποιοί Πωλούν φάρμακα εκτελώντας συνταγές γιατρών ή χειρουργών. Ακόμη  πωλούν φάρμακα χωρίς συνταγή. Είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς διότι οι υπηρεσίες τους έχουν μικρότερο κόστος. Για την εκμάθηση του επαγγέλματος απαιτείται μακρόχρονη  μαθητεία. Την επάρκεια τους την εγγυάται η συντεχνία τους(58)  
Ε)Μαίες Πρόκειται για γυναίκες τις περισσότερες φορές εντελώς αγράμματες που η γνώση τους είναι εντελώς εμπειρική και την αποκτούν παρακολουθώντας τοκετούς στο φιλικό και οικογενειακό περιβάλλον, εξαίρεση αποτελεί η Τρότουλα  καθηγήτρια του Σαλέρνο . Δεν υπάρχει υποχρεωτική μαθητεία κοντά σε άλλη μαία ,ούτε συντεχνιακή οργάνωση(59) Προς το τέλος του μεσαίωνα αρχίζει η θεσμοθέτηση κανόνων για την άσκηση της μαιευτικής.  Αποσκοπούσε στην αποφυγή της ενασχόλησης των μαιών με την μαγεία και όχι την καλύτερη γνώση του αντικειμένου(60)
Η διάγνωση
H διαγνωστική προσπέλαση του ασθενούς στην υπό εξέταση εποχή ελάχιστα διαφέρει από εκείνη των κλασσικών χρόνων. Η λήψη του Ιστορικού, η επισκόπηση , η ψηλάφηση και η επίκρουση είναι τα κύρια εργαλεία για την διάγνωση(61) Δεν υπάρχει η ακρόαση διότι το στηθοσκόπιο  δεν είχε εφευρεθεί (Rene Theophile Hyacinnthe Laennec 1816). Αν και σε μερικές περιπτώσεις όταν αναζητούντο κάποια ειδικά σημεία όπως η Ιπποκρατική σείσις και η απουσία εντερικών ήχων γινόταν άμεση ακρόαση.
 Η βασική αξιολόγηση των ευρημάτων στηρίζεται στην Ιπποκρατική συλλογή ,στα γραπτά του Γαληνού και τις συμπληρώσεις και τροποποιήσεις του Ορειβασίου ,του Αετίου του Αμιδηνού,  του Αλεξάνδρου του Τραλλινού  και του Παύλου του Αιγινήτου που δια των Αράβων  έγιναν γνωστές στην Δύση. 
Ένα από τα κύρια διαγνωστικά εργαλεία ήταν η μελέτη του σφυγμού. Ο φυσιολογικός σφυγμός του κάθε ατόμου εξαρτιόταν από την ιδιοσυγκρασία του. Έτσι περιγράφεται οφιοειδής σφυγμός για την μελαγχολική ιδιοσυγκρασία, εν είδει άλματος βατράχου γα την χολερική ιδιοσυγκρασία, εν είδει κολυμβήσεως κύκνου για την φλεγματική ιδιοσυγκρασία. Ο σφυγμός των πληθωρικών ατόμων είναι συνδυασμός των σφυγμών χολερικής και φλεγματικής ιδιοσυγκρασίας και προσομοιάζει με την παιχνιδιάρικη κολύμβηση του δελφινιού. Αλλαγή του είδους του σφυγμού υποδηλώνει παθολογική κατάσταση(62) Στα έργα του Γαληνού περιγράφεται σφυγμός εν είδει βήματος γκιζέλλας,άγνωστο παραμένει τι σήμαινε αυτό για τον γιατρό της  Δυτικής Ευρώπης....  ο οποίος πιθανότατα αγνοούσε την ύπαρξη του συγκεκριμένου ζώου.
Από τον καιρό του Ιπποκράτη η επισκόπηση των προσφάτων ούρων  εθεωρείτο σπουδαίας διαγνωστικής αξίας  Ο πρωτοσπαθάριος του Ηρακλείτου Θεόφιλος  γράφει το De Urinis και συστηματοποιεί την ουροσκόπηση (63) H ουροσκόπηση  μέσω των Αράβων έρχεται στη Δύση και η φιάλη της  γίνεται  σήμα των γιατρών, όπως αργότερα το στηθοσκόπιο. Προς διευκόλυνση των γιατρών δημιουργούνται ουροσκοπικοί χάρτες που δεν έχουν μόνο διαγνωστική αλλά και προγνωστική αξία (61)  Επίσης την ίδια εποχή αναπτύσσεται στο Βυζάντιο η επισκόπηση και των λοιπών απεκκρίσεων και έρχεται στην δύση δια της ιδίας οδού(68)Επίσης χρησιμοποιείται διαγνωστικά η επισκόπηση του αίματος της αφαίμαξης
Θεωρία και Θεραπεία Η υγεία είναι αποτέλεσμα της  ισορροπίας των χυμών στο συγκεκριμένο άτομο. Κάθε άτομο έχει την δική μου ισορροπία στην οποία  πάντοτε υπερτερεί ένας χυμός οδηγώντας σε τέσσερες ιδιοσυγκρασίες (κράσεις) , την χολερική, την μελαγχολική , την φλεγματική και την πληθωρική . Η ρήξη της ισορροπίας (δυσκρασία) προκαλεί την νόσο. Καθήκον του ιατρού είναι να αποκαθιστά την  ισορροπία(ευκρασία) και σε αυτό αποσκοπεί η χορηγουμένη αγωγή. Προσπαθεί  να το κατορθώσει με διαιτητικά  μέσα(τροφή, άσκηση, λουτρά), φάρμακα  και αφαιμάξεις. Για τον μεσαιωνικό γιατρό, κληρικό ή λαϊκό πλέον των φυσικών μέσων αναγκαία είναι και η θεϊκή βοήθεια -παρέμβαση.
Από τις φυσικές θεραπευτικές παρεμβάσεις  η πλέον δημοφιλής είναι αφαίμαξη. Τόσο  εδραιωμένη είναι η πίστη στην αποτελεσματικότητα της που η δημοφιλία της διαρκεί μέχρι το 19ο αιώνα. Ας δούμε τι γράφει για αυτήν ένα  ιατρικό μεσαιωνικό εγχειρίδιο του 13ου αιώνος , αγνώστου συγγραφέως. “ Η αφαίμαξη καθαρίζει το μυαλό, ενισχύει την μνήμη, καθαρίζει τα έντερα,οξύνει την ακοή, βελτιώνει την πέψη,δημιουργεί μουσική φωνή, διώχνει την αϋπνία, διώχνει το άγχος,, τρέφει το αίμα και το καθαρίζει από δηλητηριώδεις ουσίες,δίδει μακροζωία, θεραπεύει τον πυρετό και διάφορες νόσους, και κάνει τα ούρα  διαυγή και καθαρά” 

Γυναίκες στην ιατρική
Οι γυναίκες κατά τον μεσαίωνα  όπως και σε όλες τις εποχής μη εξαιρουμένης και της εποχής μας έχουν κύριο ρόλο στην περίθαλψη των ασθενών ασχέτως κοινωνικής και οικονομικής καταστάσεως, ως σύζυγοι , θυγατέρες και αδελφές ή ως υπηρετικό προσωπικό. Στην Γερμανία μάλιστα των χρόνων του πρώιμου μεσαίωνος εκτός του ρόλου της θεραπαινίδας έχουν και εκείνο της θεραπευτού έχοντας αποθηκεύσει τα κατάλληλα για την περίσταση βότανα, εφαρμόζοντας μικρά χειρουργική, και προβαίνουσες στις κατάλληλες για την περίσταση μαγικές και άλλες τελετουργικές πράξεις ,πάντα μέσα στα πλαίσια της οικογενειακής ζωής (50) Πουθενά όμως δεν αναφέρεται επαγγελματική τους ενασχόληση με την ιατρική. 
Η είσοδος στα Πανεπιστήμια ήταν απαγορευμένη μέχρι τον 19ο αιώνα με την εξαίρεση της Ιταλίας. Η  μόνη δραστηριότητα που τους επιτρέπεται είναι εκείνη της μαίας (66). Αυτό ήταν υποχρεωτικό από τα πράγματα διότι  η παρουσία ανδρών στον  τοκετό δεν ήταν κοινωνικά ανεκτή και σε κάποιες χώρες  απαγορευμένη (59) οι δε αυθεντίες όπως  ο χειρουργός Guy de Chauliac  την θεωρούν γυναικεία υπόθεση (66).Σε όλες τις άλλες καταστάσεις η ενασχόληση των γυναικών με την ιατρική ή χειρουργική θεωρείται στην καλύτερη των περιπτώσεων αγυρτεία και στην χειρότερη μαγεία (67) Από στοιχεία του Κολεγίου  των Κουρέων – χειρουργών (της Αγγλίας)  φαίνεται ότι τους επιτρέπεται  η μαθητεία και η άσκηση με την επιτήρηση του Δασκάλου τους (Master)(68). Δεν είναι γνωστό πόσες έγιναν τελικά δεκτές στο κολλέγιο και αν άσκησαν σε συνεργασία με άλλους  χειρουργούς.  Η άσκηση ιατρικής από γυναίκες φαίνεται ότι ήταν οικογενειακή υπόθεση, ασκούν το επάγγελμα του χειρουργού μαζί  με συζύγους ,γονείς ή αδελφούς (67)  Στο Παρίσι  τους απαγορεύεται  η άσκηση της χειρουργικής εκτός αν  τους το επιτρέψει ειδική επιτροπή (69)  Στην Αγγλία αντίθετα ενώ   η άσκηση χειρουργικής ήταν απαγορευμένη στις γυναίκες  επιτρεπόταν μόνο  στις χήρες  η συνέχιση του επαγγέλματος του συζύγου . Το 1540  ο κώδικας ασκήσεως  επαγγέλματος απαγόρευσε  παντελώς την άσκηση χειρουργικής σε γυναίκες παρόλα αυτά η άσκηση του επαγγέλματος δεν έπαυσε ποτέ(70)
Δύο ονόματα γυναικών ιατρών έχουν μείνει στην ιστορία για την συνεισφορά στην ιατρική  η  Hildgard του Bingen, και η  Trotula του Salerno,
  Η πρώτη ήταν ηγουμένη του μοναστηρίου του Bingen, (1098-1179) πολυσύνθετη προσωπικότητα που κατά τις εξομολογήσεις της έβλεπε οράματα, θεολόγος, ποιήτρια,δραματουργός, μουσικός προσπάθησε να κατανοήσει την λειτουργία του ανθρωπίνου σώματος,  την σχέση του με το θείο, την νόσο,την ψυχή. Πίστευε όπως και όλοι σχεδόν οι άνθρωποι της εποχής της ότι η νόσος ήταν ή τιμωρία του Θεού ή έργο του διαβόλου. Οι δε εκδηλώσεις της οφείλονται σε χυμική δυσκρασία (51). Ο θεραπευτής λοιπόν σκόπευε στην ενδυνάμωση του πάσχοντος στην προσβολή του διαβόλου και των βοηθών του. Ως πλέον κατάλληλο μέσο θεωρεί τα φάρμακα (βότανα)  και δημιουργεί στο μοναστήρι της ένα κατά το δυνατό πλήρη βοτανικό κήπο, συλλέγει βότανα και αγοράζει εκείνα που λείπουν από την περιοχή της Τα δύο έργα της που έχουν σχέση με την Ιατρική είναι το Causae et Curae και το Physica. Στο Physica περιγράφει σε εννέα βιβλία τις επιστημονικές και φαρμακευτικές ιδιότητες διαφόρων φυτών, λίθων, ψαριών, ερπετών και ζώων. Το Causae et Curae είναι μια εξερεύνηση του ανθρώπινου σώματος, σε συνδυασμό με τις διασυνδέσεις του με τον υπόλοιπο φυσικό κόσμο καθώς και τις αιτίες και τις θεραπείες των διαφόρων ασθενειών (51). Παρά το ότι είναι μοναχή και έχει ορκισθεί αγνότητα ασχολείται με θέματα που μπορεί να σκανδαλίσουν, όπως η σύλληψη, η σεξουαλικότητα και ο οργασμός.(67) Τούτο κατά την ταπεινή μου γνώμη δείχνει την ευρύτητα και ανεξαρτησία του πνεύματος της
Για την δεύτερη υπάρχουν πολλές αμφιβολίες για την ιστορική ύπαρξη της(67) Όταν αναφερόμαστε στην Trotula του Salerno,  ο νους πάει σε μια συλλογή ιατρικών βιβλίων του12ου  αιώνα   που θέμα τους έχουν την γυναίκα και τα ιατρικά της προβλήματα Η συλλογή απαρτίζεται από τρία  βιβλία το Liber de sinthomatibus mulierum (Βιβλίο για τις συνθήκες των γυναικών ) το De curis mulierum ( Θεραπευτική των γυναικών)  και το De ornatu mulierum (τα καλλυντικά των γυναικών) Το δεύτερο βιβλίο της συλλογής είναι  μάλλον βέβαιο ότι έχει γραφτεί από την καθηγήτρια του πανεπιστημίου του Salerno , Trota εξ  ἧς και το όνομα της συλλογής(71).Η συλλογή είχε μεγάλη δημοφιλία, κυκλοφόρησε σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες στην λατινική και σε μεταφράσεις και ήταν το βασικό εγχειρίδιο γυναικολογίας μέχρι τον 16ο αιώνα μΧ 
Πρέπει να αναφερθεί ότι η Ιταλία και σε μικρότερο βαθμό η Γαλλία είναι περισσότερο ανεχτικές σε θέματα εκπαιδεύσεως γυναικών, γιαυτό υπάρχουν αναφορές ονομάτων γυναικών γιατρών που δρουν στα πανεπιστήμια ή τις αυλές των ηγεμόνων, όπως  η Dorotea Bocchi, Abella, Jacobina Félicie, Alessandra Giliani, Rebecca de Guarna, Margarita, Mercuriade (32)
 Επιδημίες  
Τα λοιμώδη νοσήματα ήταν η κυρία αιτία θανάτου του ανθρώπου τον μεσαίωνα. Ως αιτία τους έχουν τα “μιάσματα” τα οποία δια  της αναπνοής ή επαφής μόλυναν τους ασθενείς  Τα περισσότερα εξ αυτών είχαν ενδημικό χαρακτήρα και είχαν σχέση με τους όρους διαβίωσης και την τήρηση των κανόνων υγιεινής(72)  Μεγάλες επιδημίες εκδηλώθηκαν στην υπό εξέταση εποχή  και καθώς δεν υπήρχε κανένα  γνωστό προληπτικό και θεραπευτικό μέσον, είχαν δε μεγάλη θνητότητα (73).με απροσδιόριστα αποτελέσματα .Οι πλέον φονικές επιδημίες ήταν η Πανώλης του Ιουστινιανού και ο Μαύρος θάνατος. Η πανώλης του Ιουστινιανού εκδηλώθηκε το 542 , εξαπλώθηκε σε όλη σχεδόν την Ευρώπη, εμφανίζει πολλά επιδημικά κύματα και διαρκεί σχεδόν δύο  αιώνες .Από την περιγραφή του Προκοπίου μαθαίνουμε την επιδημιολογία και την κλινική εικόνα της νόσου. Δεν έχουμε αμφιβολία ότι η κλινική εικόνα ταιριάζει με βουβωνική πανώλη με υψηλή θνητότητα . Ο αναφερόμενος αριθμός 10000 θανάτων την ημέρα για την περιοχή της Κωνσταντινουπόλεως πρέπει μάλλον να είναι μια από τις συνήθεις υπερβολές του Προκοπίου(74). Υπολογίζεται ότι περίπου το 20-25%των  κατοίκων των περιοχών που  προσβλήθηκαν από την επιδημία απεβίωσαν με αποτέλεσμα κοινωνική και οικονομική κρίση. Φαίνεται  ότι ενταφίασε οριστικά τα σχέδια του αυτοκράτορα για επανένωση του Ρωμαϊκού  κράτους. Τα ευρήματα της αναλύσεως του DNA δεν μας επιτρέπουν καμιά αμφιβολία ότι πρόκειται για πανώλη (75) Από το 800 έως το 1347 η πανώλης  ξέχασε την Ευρώπη, η επάνοδος της  όμως ήταν τρομακτική, διότι η θνητότης ήταν πολύ υψηλή,φαίνεται να οδήγησε στον θάνατο το1/3 του Ευρωπαϊκού πληθυσμού. Τούτο σε συνδυασμό με τις κλινικές εκδηλώσεις από το δέρμα, οδήγησαν τους Ευρωπαίους να την ονομάσουν “ Μαύρο Θάνατο”. Δημιούργησε υστερία και όλοι έφευγαν από τις πόλεις για να αποφύγουν το κακό, πλην όμως επειδή οι συνθήκες συγχρωτισμού ανθρώπου και τρωκτικών ήταν οι ίδιες η επιδημία συνέχισε με την ίδια ένταση. Οι επιστήμονες ιατροί αποφεύγουν να ασχοληθούν με τους πάσχοντες  και το έργο αυτό αναλαμβάνουν οριζόμενοι από τις πόλεις  αμαθείς περί την ιατρική και στην καλύτερη περίπτωση, κουρείς-χειρουργοί ονομαζόμενοι ιατροί της  πανώλους. Εντύπωση προκαλεί η αμφίεση των γιατρών αυτών, καθώς και το ραβδί που έχουν στα χέρια τους ώστε να εξετάζουν τους ασθενείς  από απόσταση ασφαλείας  Στην μάσκα που καλύπτει την μύτη περιέχεται  σπόγγος με ξύδι που πιστευόταν ότι διηθεί το “μίασμα”. (εικόνα5) .Ένας από τους γνωστούς  γιατρούς της πανώλους ήταν ο Νοστράδαμος. Δεν υπάρχουν  περιγραφές της νόσου από επιστήμονες ιατρούς αλλά μόνο από χειρουργούς. Οι καλύτερες είναι από συγγραφείς που  έζησαν στην εποχή της επιδημίας, όπως ο Βοκάκιος στο “Δεκαήμερο”
Το τι πρέπει να  κάνουν ως  πρόληψη το μαθαίνουν από την Γραφή, η οποία προκειμένου περί μολυσματικών νοσημάτων συνιστά την απομόνωση ,έτσι καθιερώνεται το 1348 ή καραντίνα (29) η οποία όμως δεν είναι επιτυχής διότι απομονώνει μόνο ανθρώπους και όχι τρωκτικά.
Μέχρι του 19ου αιώνος ανά δεκαετία περίπου εμφανίζονται   νέες επιδημίες σε  μικρότερη όμως έκταση  λόγω των ληφθέντων εν τω μεταξύ υγειονομικών μέτρων και της υπάρξεως μιας κάποιας ανοσίας.(73)
Άλλο νόσημα που εν είδει επιδημίας εκδηλώθηκε μεταξύ 6ου και 13ου είναι η λέπρα. Είναι άγνωστο τι προκάλεσε την έκρηξη της επιδημίας και τι την υποχώρηση.  Οι ασθενείς όπως και στο Λευιτικό τίθενται σε απομόνωση σε λαζαρέτα προς αποφυγή της σωματικής και ηθικής μολύνσεως των υγιών, όπως διδάσκει η εκκλησία. Υπάρχουν 2000 λαζαρέτα στην Γαλλία και 500 στην Αγγλία τα οποία μετά την υποχώρηση της επιδημίας γίνονται καραντίνες ή νοσοκομεία (73)
Επιδημίες των άλλων μολυσματικών νοσημάτων συνέχισαν να εμφανίζονται με τον ίδιο ρυθμό άλλα δεν είχαν μεγάλες επιπτώσεις  με εξαίρεση την ευλογιά  της οποίας υπάρχουν αναφορές  μετά τον 13ο αιώνα με μια θνητότητα 100.000 ως 300000 κατ' έτος. Η νόσος προϋπήρχε αλλά άρχισε να αναγνωρίζεται όταν οι Ευρωπαίοι την έμαθαν  από τις περιγραφές του Ραζή.  
Άλλες επιδημίες που εκδηλώθηκαν κατά την διάρκεια του μεσαίωνος ήταν η νόσος του ιδρώτα, η μανία του χορού , ο εργοτινισμός (φωτιά του Αγίου Αντωνίου) (76)
Η πρώτη ήταν από ότι φαίνεται ήταν  μολυσματική, χαρακτηριζόταν από υψηλή θνητότητα και εμφανίστηκε στην Αγγλία τον 15ο αιώνα και μάλλον είχε ως αίτιο τον ιό hanta( 77)
Ίσως  το πιο αποτελεσματικό μέτρο που αφορά την πρόληψη των μολυσματικών νόσων είναι η νομοθετική θέσπιση κανόνων υγιεινής για τα τρόφιμα , τα απόβλητα και τον αγοραίο έρωτα που τίθενται σε  εφαρμογή σε όλη την έκταση της Ευρώπης από τον 11ο έως 14ο αιώνα. 
Βυζαντινή Ιατρική
Η Βυζαντινή Ιατρική στηρίχθηκε επιστημονικά στον Ιπποκράτη, τον Γαληνό και τον Ορειβάσιο στους οποίους έχουμε αναφερθεί ήδη. Επίσης μεγάλη συνεισφορά είχε  ο Αλέξανδρος ο Τραλλιανός (525 – 605). Διάσημος Ιατρός, Φαρμακολόγος, Βοτανολόγος από τις Τράλλεις της Μ. Ασίας αδελφός του αρχιτέκτονα της Αγίας Σοφίας Ανθεμίου. Γιος ιατρού ταξίδευσε σε όλη την Μεσόγειο ακολουθώντας το στρατό του Βελισσαρίου και άσκησε την Ιατρική στην Κωνσταντινούπολη και στη Ρώμη, όπου πέθανε σε βαθύ γήρας. Το έργο του διακρίνεται από τις εύστοχες, πρωτότυπες και πρακτικού ενδιαφέροντος παρατηρήσεις του. Άλλωστε άσκησε κριτική (παρά τον θαυμασμό του) στο Μεγάλο Γαληνό θεωρώντας ορισμένες του απόψεις λανθασμένες. Έγραψε πολλά βιβλία όπως τα «θεραπευτικά» (12 βιβλία), «Περί πυρετού», «Περί ελμίνθων» κ.α. Τα έργα του μεταφράσθηκαν στα λατινικά και τα αραβικά και άσκησαν ιδιαίτερη επίδραση στην μετέπειτα Ιατρική του Μεσαίωνα. 
Την ίδια περίπου εποχή διέπρεψε και ο Αέτιος από την Αμίδα  Σπούδασε στην Αλεξάνδρεια και άσκησε κυρίως το επάγγελμα στην Κωνσταντινούπολη, όπου έγινε και Αρχίατρος στην Αυλή του Ιουστινιανού. Συνέγραψε μία εκτενέστατη Ιατρική Εγκυκλοπαίδεια 16 βιβλίων χωρισμένη σε τέσσερις «τετραβίβλους», όπου περιλαμβάνονται όλες οι μέχρι τότε σπουδαίες απόψεις (κυρίως του Γαληνού), παραθέτοντας όμως και δικές του θεωρίες. Το βιβλίο γραμμένο στα Ελληνικά αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφοριών.  Ο Αέτιος θεωρείται  πρωτοπόρος στην αντισύλληψη, για την οποία συνιστούσε ενδοκολπική χορήγηση στυπτικών ουσιών καθώς και στον υπολογισμό των γονίμων ημερών του καταμήνιου κύκλου των γυναικών. 
   Τον καιρό του Ηρακλείου και των διαδόχων του (705 μΧ. αιώνας) δεσπόζει η  ιατρική φυσιογνωμία του Παύλου του Αιγινήτη. Γεννήθηκε στην Αίγινα και άσκησε την ιατρική κυρίως στην Αλεξάνδρεια όπου και πέθανε. Ταξίδευσε σε πολλά μέρη γι’ αυτό ονομάζεται και περιοδευτής. Το εκτενέστατο συγγραφικό του έργο βασίζεται κυρίως στις γνώσεις του Γαληνού, του Διοσκουρίδη και του Ορειβάσιου εμπλουτισμένο όμως με δικές του πρωτότυπες παρατηρήσεις. Αποτελείται από επτά τόμους με το γενικό τίτλο «Υπόμνημα» και εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από τους Άραβες πού το μετέφρασαν τον 9° αιώνα στα αραβικά , άσκησε δε ιδιαίτερη επίδραση στις κατοπινές ιατρικές σχολές της Δύσης του Σαλέρνο, του Μονπελιέ κλπ. Οι Άραβες τον θεωρούσαν ως τον κατ’ εξοχήν μαιευτήρα . Στα επτά βιβλία του υπομνήματος   πραγματεύεται: περί πυρετού, περί τραυμάτων, περί γενικών κανόνων υγιεινής, περί παρασκευής και ιδιοτήτων απλών και συνθέτων φαρμάκων κτλ. Προτείνει νέες χειρουργικές μεθόδους για την αντιμετώπιση της βουβωνοκήλης και των κιρσών  Την ίδια εποχή δρα  ο Θεόφιλος πρωτοσπαθάριος του Ηρακλείου που με το  σύγγραμμα του  «Περί ούρων» καθιερώνει την τόσο προσφιλή στον μεσαίωνα  ουροσκόπηση. 
Το 7ο και 8ο αιώνα το βυζαντινό κράτος περιορίζεται από την επέκταση των Αράβων και χάνει τον οικουμενικό χαρακτήρα του, ομογενοποιείται και γίνεται περισσότερο Ελληνικό και φιλάνθρωπο ενώ ο 9ος -11ος αιώνας χαρακτηρίζονται από γενικότερη ανάταση υπό την καθοδήγηση της Μακεδονικής Δυναστείας. Το Πανεπιστήμιο (Πανδιδακτήριον) υπό την καθοδήγηση του Φωτίου επανακτά την παλαιά του  αίγλη και συνεχίζει να είναι κοσμικό σε αντίθεση με τα δυτικά  πανεπιστήμια που είχαν ακόμη και  σε νεότερες εποχές υποστεί τον ασφυκτικό εναγκαλισμό της εκκλησίας. Συνεχίζουν να εμφανίζονται μεγάλες μορφές γιατρών, οι οποίοι επηρεάζουν τα ιατρικά πράγματα της εποχής τους, αλλά και της δύσης  μετά την πτώση της Πόλης, ως ο Νικόλαος ο Μυρεψός, ο Ιωάννης  Ακτουάριος, ο Συμεών Σηθ και  ο Ιωάννης Αργυρόπουλος(78).
Δεν πρέπει να παροράται  το γεγονός ότι και στο Βυζάντιο  υπήρχε ένα πέπλο αμάθειας προλήψεων και σκοταδισμού πού κάλυπτε συχνά την «επίσημη» Ιατρική. Δεν μιλάμε  για την υπέρμετρη θρησκευτική πίστη, σύμφωνα με την οποία όλες οι ασθένειες θεραπεύονταν με την παροχή της θείας χάριτος ,και της οποίας έχουμε άφθονα παραδείγματα ( 79,80 ). Η αντίληψη αυτή  ήταν τροχοπέδη για τις όποιες επιστημονικές προσπάθειες και  οδηγούσε  σε εξορκισμούς,  φυλακτά και  μαγγανείες πού ήταν αρκετά διαδεδομένα και στους ευγενείς και στον όχλο.
Από την άλλη πλευρά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στο Βυζάντιο άρχισε η πρώτη οργανωμένη περίθαλψη των ασθενών μέσα στα πλαίσια της χριστιανικής φιλανθρωπίας(81). Η περίθαλψη γίνεται σε διάφορα ευαγή ιδρύματα που ενώ έχουν διάφορα ονόματα όπως καταγώγια, ξενώνες ,νοσοκομεία, έχουν ένα και  μοναδικό  σκοπό  την περίθαλψη του ανθρώπου  που δεν μπορεί να την εξασφαλίσει σε δικά του μέσα Τα απαντούμε από τον 4ο αιώνα και μετά. Κατά τον Miller δεν είναι είναι εξέλιξη των Ρωμαϊκών Valetundinaria ,διότι  ο ασθενής έχει και ιατρική παρακολούθηση και φροντίδα ,που στα ρωμαϊκά  άσυλα δεν  υπάρχει (82),αλλά κέντρα νοσηλείας και ιατρικής εκπαιδεύσεως που δεν έχουν τίποτε να ζηλέψουν τα νοσοκομεία του 20ου αιώνος, αυτό είναι ιδιαίτερα αληθές για τον ξενώνα της μονής του  Παντοκράτορος ( 83). Για το νοσοκομείο αυτό  υπάρχουν οι πληρέστερες πληροφορίες διότι διεσώθη ακέραιο το “Τυπικόν” της μονής .Υπάρχει οργάνωση στην δομή του νοσοκομείου και  το τυπικόν προβλέπει τα πάντα από την στελέχωση του νοσοκομείου με ιατρικό, παραϊατρικό,  και υπηρετικό  προσωπικό έως τα οικονομικά και την διοίκηση.  Εάν κάνει κανείς σύγκριση μεταξύ  Παντοκράτορος και Otel Dieu του Παρισιού  την ίδια εποχή, ο ξενών υπερτερεί σε όλα τα σημεία Οι ξενώνες δεν ήταν νοσοκομεία μόνον των απόρων ,αλλά αναφέρεται και νοσηλεία μέχρι και μελών της βασιλικής οικογενείας ή άλλων αριστοκρατών όταν υπήρχαν σοβαρά προβλήματα υγείας    
  Από  τυπικό  του Παντοκράτορος  μαθαίνουμε την ιεραρχία του ιατρικού προσωπικού και της αμοιβές του και πληροφορούμαστε την ύπαρξη γυναικών ιατρών,  βλέπουμε  ακόμη ότι υπήρχε διάκριση έναντι των γυναικών ιατρών που παίρνουν την μισή αμοιβή των αρρένων  ομοιοβάθμων τους (83)
Στο Βυζάντιο υπήρχε τιμή και αναγνώριση του ιατρικού έργου,υπήρχαν όμως και ευθύνες Σύμφωνα με τη βυζαντινή νομοθεσία, η ιατρός ή η μαία είχε ποινική ευθύνη σε περίπτωση άμβλωσης. Ποινική ευθύνη είχαν οι ιατροί, αδιακρίτως φύλου, και σε περίπτωση βλάβης ή θανάτου του ασθενούς, η οποία αποδεικνυόταν με ιατροδικαστική έρευνα. 
Οι ποινές ποίκιλλαν και είχαν άμεση σχέση με τη βλάβη που προξενήθηκε στο θύμα, την ύπαρξη δόλου ή μη, καθώς και την κοινωνική θέση του ιατρού και του θύματος. Συνήθεις ποινές ήταν τα πρόστιμα, η μερική ή ολική δήμευση της περιουσίας, η εξορία, ο μεταλλισμός*, η διαπόμπευση και σπανιότερα ο δια  ο ξίφους θάνατος (83)
 Η εκκλησία πολλές φορές στάθηκε αμήχανη μπροστά στα φαινόμενα των λαϊκών δοξασιών για μαγγανεία , μαγεία ,κακό μάτι ,την βασκανία και τον φθόνο. Ο Χρυσόστομος, για παράδειγμα, καταδικάζει συλλήβδην την πρακτική που ακολουθούσαν νοσοκόμες και υπηρέτριες να αλείφουν το μέτωπο ενός παιδιού με λάσπη για να διώξουν το κακό μάτι. Επιχειρεί να μειώσει την πράξη ως
παράλογη ρωτώντας: «εάν η λάσπη είναι τόσο αποτελεσματική ακόμη και στο        
 μέτωπο, γιατί δεν αλείφουμε όλο μας το σώμα με λάσπη, αφού είμαστε όλοι μεγάλοι  άνθρωποι στο απόγειο της ζωής μας και έχουμε περισσότερους ανθρώπους να μας φθονούν από ό,τι ένα παιδί;» αλλά δε φαίνεται ο λόγος του να είχε αποτέλεσμα(84)
Οι βυζαντινοί ιατροί προσπαθούν και μάλιστα σε κάποιες περιπτώσεις ως την αναφερομένη περίπτωση  αποχωρισμού σιαμαίων υπερβάλλουν εαυτό (85), αλλά δεν τα καταφέρνουν πάντα,  μάλλον κάποιοι τρέχουν μπροστά από την εποχή τους.
Συμπερασματικά εξετάζοντας όλη την περίοδο πρέπει να πούμε ότι σχίσμα των Εκκλησιών που άρχισε σιγά -σιγά να κάνει την παρουσία του στο τέλος του 4ου αιώνος  και αφορούσε τελετουργικά θέματα και θέματα ιεραρχίας, στο τέλος της 1ης χιλιετίας έλαβε και θεολογικό χαρακτήρα σε θέματα που αφορούσαν τον τριαδικό Θεό. Έλαβε επίσημη μορφή 1054 με την ανταλλαγή αναθεμάτων μεταξύ της εκκλησίας της Ρώμης και εκείνης της Κωνσταντινουπόλεως. Όσο αφορά το υπό εξέταση θέμα, η Ιατρική και στους δύο χώρους ήταν φιλάνθρωπη μέσα στα πλαίσια της χριστιανικής φιλανθρωπίας. Πρέπει εδώ να τονιστεί ότι η οργάνωση στην ανατολή γενικά ήταν καλύτερη. Παγανιστικές συνήθειες έθιμα επιβίωναν και στις δυο περιοχές. Η όποια ανάπτυξη της Ιατρικής ήταν ευθέως ανάλογη με την πίστη στην αστρολογία. Μετά την κατάληψη του Ανατολικού Κράτους από του σταυροφόρους για οικονομικούς και γεωπολιτικούς λόγους η περίθαλψη στην Ανατολή υποβαθμίζεται.
*Μεταλλισμός καταναγκαστικά έργα σε ορυχεία ή μεταλλεία.




Πρώιμη Μοντέρνα εποχή
(αιώνες 16ος,17ος,18ος)
Η υπό εξέταση χρονική περίοδος ήταν η εποχή μεγάλων και επαναστατικών αλλαγών σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης ζωής. Υπήρξαν κοσμογονικές αλλαγές που ακολούθησαν την Ανακάλυψη της Αμερικής που άλλαξε την ζωή του παλαιού κόσμου τόσο σε επίπεδο οικονομίας, όσο και επίπεδο κουλτούρας.  Η ανακάλυψη της Αμερικής έφερε κύρια αλλαγές στην οικονομία φέρνοντας στην Ευρώπη νέες καλλιέργειες(τρόφιμα - καλαμπόκι, πατάτα,ντομάτα, κολοκύθα, αραχίδες, γλυκοπατάτα, ανανάς,παπάγια, αβοκάντο)  και χρυσό.(86) Η ανθούσα οικονομία είναι το κύριο αίτιο αλλαγής κουλτούρας στις πόλεις της Ιταλίας και από εκεί στην. υπόλοιπη Ευρώπη
 Από τον ύστερο μεσαίωνα παρατηρείται σε όλες τις Ιταλικές πόλεις-κράτη μια μεγάλη αλλαγή σε θέματα εκπαιδεύσεως, η ανωτέρα τάξη ακολοθουμένη από  από την αστική τάξη, ανακαλύπτει εκ νέου τα κείμενα τη ς ελληνορωμαϊκής εποχής και τα μελετά με προσοχή, ανακαλύπτει ξανά το ωραίο της τέχνης. Το κίνημα αυτό διαμορφώνεται πρώτα στην Φλωρεντία των Μεδίκων από τα μέσα του 14ου αιώνα και σταδιακά επεκτείνεται σε όλη την Χερσόνησο. Από τiw εν γένει κοινωνικές διεργασίες προκύπτει ένας νέος τύπος ανθρώπου ο homo univercalis  είναι ο κλασικός άνθρωπος της εποχής της αναγέννησης,έχει ενδιαφέρον για κάθε μορφή επιστητού και την τέχνη σε όλες της μορφές (χαρακτηριστικά παραδείγματα Leonardo de Vinci , Michelangelo ).(87)
Μεγαλύτερο ενδιαφέρον για το υπό  εξέταση θέμα έχει η εμφάνιση των διαμαρτυρομένων καθολικών που θα δημιουργήσουν σχίσμα από την καθολική εκκλησία και θα εμφανιστούν ως νέες χριστιανικές ομολογίες(88). Η όλη κίνηση  ονομάστηκε “μεταρρύθμιση”  και οδήγησε από πλευράς Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας στην “αντιμεταρρύθμιση” και τους θρησκευτικούς πολέμους
 που ταλάνισαν την Ευρώπη τον 15ο και 16ου αιώνα( 30ετής πόλεμος κλπ)(89)ή προγραμματισμένες σφαγές όπως την νύκτα  του Αγίου Βαρθολομαίου, 24/8/1572 (90).
 Ιστορικά η μεταρρύθμιση  ξεκινά στις 31 Οκτωβρίου του 1517,όταν  ο Λούθηρος (εικόνα 6) θυροκόλλησε στον Καθεδρικό Ναό της Βιτεμβέργης 95 Θέσεις για τη Μεταρρύθμιση του Καθολικισμού. Η κίνηση αυτή του Λουθήρου ήταν αποτέλεσμα διαμαρτυρίας για τον συνεχή πνευματικό εκπεσμό της  Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας που πουλούσε συγχωροχάρτια προκειμένου να συγκεντρώσει χρήματα για την οικοδόμηση του ναού του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη….. Μάλιστα είχε καλέσει συγκέντρωση θεολόγων για να συζητηθούν τα θεολογικά προβλήματα που προκαλούσε η διοικούσα εκκλησία που αναγνώριζε για τον εαυτό της το αλάθητο. Επειδή κανείς δεν ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση του, θυροκόλλησε τις θέσεις του και μέσω της νέας εφεύρεσης της τυπογραφίας έφτιασε μπροσούρες και τις κυκλοφόρησε σε μεγάλο κατά τον δυνατόν αριθμό. Το θέμα απασχόλησε μεγάλο αριθμό πιστών αλλά όχι σοβαρά την Αγία Έδρα.(91,92).
Η διοικούσα εκκλησία είδε μετά τριετία περίπου  ότι η σημασία των κινήσεων του Λουθήρου χρήζει αναλόγου απαντήσεως και το 1520, ο πάπας Λέων Ι΄ εξέδωσε τη βούλα Exsurge Domine, καταδικάζοντας ως αιρετικές 41 από τις 95 Θέσεις του Λούθηρου, τον οποίο κάλεσε να αποκηρύξει δημόσια τις Θέσεις του μέσα σε 60 μέρες, ενώ οι απανταχού πιστοί διατάχθηκαν να κάψουν όλα τα βιβλία του, ώστε να μην αφοριστούν, συλληφθούν, και τιμωρηθούν ως αμετανόητοι αιρετικοί. Αντιδρώντας στην είδηση, ότι στα πανεπιστήμια του Παρισιού και της Κολωνίας κάηκαν τα βιβλία του, στις 10 Δεκεμβρίου ο Λούθηρος έκαψε δημόσια την παπική βούλα και απάντησε γράφοντας το βιβλίο Ενάντια στη Βλάσφημη Βούλα του Αντίχριστου. Στις 3 Ιανουαρίου 1521, ο Λέων Ι' εκδίδει δεύτερη Βούλα, με την οποία ο Λούθηρος αφορίζεται τελικά, ο Λούθηρος κλήθηκε σε απολογία ενώπιον του δικαστηρίου Δίαιτα της Βορμς, τον Απρίλιο του 1521. Εκεί, αρνήθηκε να ανακαλέσει τις θέσεις του διότι δεν βρήκε κάποιο βιβλικό λόγο που να τον υποχρεώνει σε μια τέτοια κίνηση και ζητά δύναμη και ευλογία του Θεού στο έργο του. Ο Λούθηρος φυγαδεύτηκε με την βοήθεια του Φρειδερίκου Γ΄, Εκλέκτορα της Σαξονίας, και μεταφέρθηκε στον Πύργο του Βάρμπουργκ,  όπου παρέμεινε, ως Πρίγκιπας Γεώργιος. Εκεί έγραψε αρκετά κείμενα και μετέφρασε στα γερμανικά την Αγία Γραφή. Η μετάφραση της Αγίας Γραφής στην ζώσα Γερμανική γλώσσα ήταν σπουδαία συνεισφορά του Λουθήρου στα γερμανικά γράμματα αλλά και την ενημέρωση των πιστών στην Αγία Γραφή ,διότι ελάχιστοι μπορούσαν να προσπελάσουν τα κείμενα στην λατινική (93)
Κατά τον Λούθηρο η σωτηρία των πιστών είναι δώρο του Θεού στους Χριστιανούς και όχι ανταπόδοση για τα καλά τους έργα που ευχαριστούν τον Κύριο, σε αυτά περιλαμβάνεται και η οικονομική βοήθεια στην καθολική εκκλησία(εδώ στηρίχθηκε και η εμπορία των συχωροχαρτιών από την Ρωμαιοκαθολική εκκλησία),  που τόσο είχε σκανδαλίσει τους πιστούς εκείνων  χρόνων(94)
Παράλληλα σε άλλες περιοχές της Κεντρικές και Βόρειες περιοχές της Ευρώπης εμφανιστήκαν παρόμοιες αναθεωρητικές κινήσεις καθοδηγούμενες από άλλους ηγέτες έτσι ώστε να δημιουργηθούν και άλλες τάσεις. Έτσι πέραν των Λουθηριανών(Ευαγγελιστές) εμφανίστηκαν οι Αναμορφωμένοι(πρεσβυτεριανοί), οι Αναβαπτιστές (Βαπτιστές και Μεννονίτες),και οι Αγγλικανοί (Επισκοπιανοί ). Όλοι θεωρούσαν ότι το πλαίσιο της επαφής τους με τον Θεό είναι τελείως διαφορετικό από εκείνο των Καθολικών. Οι καθολικοί ερχόταν σε επαφή με το Θείο μέσω της εκκλησίας και του κλήρου ενώ οι περισσότεροι των μεταρρυθμιστών δεν είχαν ανάγκη κλήρου γιατί καθένας από αυτούς είχε μέσω της χάριτος του Θεού την ικανότητα επικοινωνίας μαζί του. Ο καθένας μπορούσε να κάνει κήρυγμα ή να ασχοληθεί με θεολογικά  θέματα και να γράψει θεολογικές διατριβές αν ήταν ικανός να το κάνει. Έτσι λαϊκοί φιλόσοφοι θεολογούσαν σε θρησκευτικά θέματα  ή γιατροί θεολογούσαν σε ιατρικά θέματα.(95)
Ο Λούθηρος δίδασκε τα ακόλουθα δόγματα sola fide (μόνο πίστη) sola gratia (μόνο χάρις) και επέμενε στο δόγμα sola scriptura (μόνο γραπτά ),δηλαδή η σωτηρία είναι αποτέλεσμα πίστεως και Θείας χάριτος , ενώ πηγή γνώσεως είναι η Αγία Γραφή  χωρίς αναφορές στην Ιερά Παράδοση αλλά στην περίπτωση αυτή δεν είναι αποτέλεσμα απλής μελέτης αλλά και παρουσίας του Αγίου Πνεύματος. Η πίστη κάθε διαμαρτυρόμενου δεν είχε ανάγκη λόγο να στηριχθεί σε κάποια αυθεντία και η μόνη αυθεντία ήταν  Αγία Γραφή και η πίστη του χριστιανού. Εύλογο είναι ότι η άποψη αυτή οδήγησε σε πολυδιάσπαση ακόμη και μέσα στα πλαίσια της ίδιας της ομολογίας.  Αναφέρεται ότι ο πρώτος που διαφώνησε  με την θεολογία του Λουθήρου ήταν ο στενός του συνεργάτης  Carlstadt, ο οποίος πίστευε την θαυματουργική θεραπεία των νοσημάτων, ενώ όλοι οι άλλοι διαμαρτυρόμενοι πίστευαν ότι η θαυματουργική θεραπεία έχει  σταματήσει από του τέλους του 1ου αιώνος με τον θάνατο των αποστόλων.
 Οι διαμαρτυρόμενοι δεν έχουν επτά μυστήρια αλλά μόνο  δύο το βάπτισμα και την θεία ευχαριστία , αλλά δεν δέχονται την την μετουσίωση του άρτου και του οίνου σε σώμα και αίμα κυρίου ,αλλά στην παρουσία του Αγίου Πνεύματος που Καθαγιάζει την τελετή. Η δε χρήση άρτου και οίνου ήταν συμβολική εις ανάμνηση της θυσίας του Κυρίου για την απαλλαγή του πεπτωκότος ανθρώπου από το προπατορικό αμάρτημα.
Στην Αγγλία η μεταρρύθμιση δεν είχε θέμα θεολογικές διαφορές και προήλθε εκ των άνω, δηλαδή τον Βασιλέα Ερρίκο τον 8ο  που δεν αναγνώριζε τον Πάπα ως αρχηγό της Αγγλικανική Εκκλησίας και ανέλαβε ο ίδιος την αρχηγία και την διοίκηση της διότι δεν αναγνώρισε το Βατικανό  το διαζύγιο του από την Αικατερίνη της Αραγωνίας.(94)
Συνήθως τους πρώτους αιώνες της μεταρρύθμισης κάθε αυτόνομη εκκλησία περιοριζόταν στα πλαίσια κάποιου  κράτους ή μιας περιοχής. Οι οπαδοί του Λουθήρου στην Γερμανία ,οι οπαδοί του Καλβίνου στην περί την Γενεύη περιοχή, οι οπαδοί του Ζβιγγλίου στην περιοχή της Ζυρίχης. Μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών υπήρχαν θεολογικές διαφορές αλλά όχι χάσμα όπως εκείνο με την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Η πλέον κατανοητή θεολογική άποψη κατά την γνώμη των επαϊόντων είναι εκείνη του Ζβιγγλίου.(94)
Εκείνο που βοήθησε την γρήγορη διάδοση των μεταρρυθμιστικών δογμάτων ήταν  η ανακάλυψη και χρήσης της τυπογραφίας (95)
Από την άλλη μεριά οι προτεσταντικές απόψεις  δέχονται και σέβονται την επιστήμη χωρίς να αποδέχονται οτιδήποτε υπερφυσικό και υπερβατικό τον 16ο και 17ο αιώνα (96, 97) προϊόντος του χρόνου (τέλος 17ου και 18ος αιώνας)αρχίζουν να εμφανίζονται προτεσταντικές κινήσεις εκτός των ήδη υπαρχουσών που αποδέχονται την θαυματουργική θεραπεία( Κουάκεροι,Μοροβιανοί,Μεθοδιστές) (98).
Γενικά πρέπει να τονίσουμε ότι τόσο ο Λούθηρος όσο και ο Καλβίνος σέβονται την επιστημονική ιατρική και την θεωρούν δώρο του θεού στο άνθρωπο. Θεωρούν την νόσο αποτέλεσμα φυσικών αιτίων και νομίζουν ότι τόσο τα φάρμακα (δώρα του θεού στον άνθρωπο), όσο και η πνευματικότητα του γιατρού είναι τα ενδεικνυόμενα  μέσα για την θεραπεία του ασθενούς. Ο δε Λούθηρος  προσθέτει αν στην νόσο υπάρχει συμμετοχή του διαβόλου το ισχυρότερο φάρμακο είναι η προσευχή.(99,100)
Τα πανεπιστήμια σε χώρες που οι διαμαρτυρόμενοι είχαν την πλειοψηφία άλλαξαν τα προγράμματα όσον αφορά τις ιατρικές σχολές, αποδεχόμενα την νέα επιστήμη που ήταν ρεφορμιστική και δεν αποδεχόταν τον σχολαστικισμό που επέβαλε η Καθολική εκκλησία, έτσι στην Βιρτεμβέργη που το απάνω χέρι ο διάδοχος του Λουθήρου Μελάγχθων στην ηγεσία  της μεταρρυθμιστικής κινήσεως άρχισε να διδάσκεται η Νέα Ανατομική του Vesalius (101). Μετά τον θάνατο του Μελάγχθωνος  η νέα ανατομική και η νέα επιστήμη ξεχάστηκε ακόμη και στην Βιρτεμβέργη και έπρεπε να περάσει ένας περίπου  αιώνας για να αρχίσει πάλι να φουντώνει  το μεταρρυθμιστικό και αναγεννησιακό πνεύμα (94)
Η φιλανθρωπική δράση των ρωμαιοκαθολικών στα χρόνια του ύστερου μεσαίωνα, αλλά και τον 16ο ίσως και τον 17ο είχε ένα συμφεροντολογικό κίνητρο τόσο για τον ελεούντα ,όσο και για τον ελεούμενο. Ο ελεών ευχαριστεί και κερδίζει την εύνοια του Θεού για την καλή του πράξη  και τις προσευχές του ελεούμενου υπέρ της σωτηρίας τη ψυχής του. Ο δε ελεούμενος μέσω της ταλαιπωρίας είχε πνευματική και ψυχική  ωφέλεια (είναι εικόνα του Χριστού, Ματθαίος  25:35-36). 
 Αντίθετα οι πρώτοι μεταρρυθμιστές πιστεύουν ότι η ελεημοσύνη είναι υποχρεωτική για κάθε πιστό και δίδεται όχι για να έχει κάποιο όφελος, και σκοπό έχει την βοήθεια των εχόντων ανάγκη, ώστε να ξεπεράσουν τα οικονομικά προβλήματα τους και μάλιστα δημιουργούν οργανισμούς βοηθείας σε συνεργασία με τις δημοτικές αρχές που αναλαμβάνουν και την διοίκηση των οργανισμών σε συνεργασία με την εκκλησία(102)
Πιστεύεται ότι η μεταρρύθμιση δεν είχε ουδεμία επήρεια στην φροντίδα των ασθενών ,αλλά ήταν αποτέλεσμα της οικονομικής προόδου και ότι πιθανόν σε καθολικές περιοχές οι πτωχοί να ήταν πιο προστατευμένοι (103). Αντίθετα ο  Ole  Grell ιστορικός που έχει μελετήσει επαρκώς την επήρεια της μεταρρύθμισης τον 16ο και 17ο αιώνα πιστεύει  ότι η μεταρρύθμιση,η αναγέννηση  και ο ανθρωπισμός   επιτάχυναν της εξελίξεις στην παροχή φροντίδας των ενδεών.(102)
Τα νοσοκομεία στις περιοχές τις ελεγχόμενες από τους Καθολικούς λειτουργούν ως κέντρα θεραπείας και διδασκαλίας υπό των έλεγχο  και την καθοδήγηση της καθολικής εκκλησίας όπου συνεχίζεται η σχολακιστική παράδοση και όλα βρίσκονται κάτω από τον έλεγχο των μοναστικών ταγμάτων.(104)
Ίσως είναι σκόπιμο να αναφερθεί ότι η καθολική εκκλησία σήμερα είναι ο μεγαλύτερος πάροχος υγειονομικής φροντίδας στο κόσμο μιας και χρηματοδοτεί και λειτουργεί το ένα έκτο των μονάδων υγείας σε ολόκληρο τον κόσμο (νοσοκομεία, κέντρα υγείας, ιδρύματα νοσηλείας και αποκαταστάσεως χρονίως πασχόντων, γηροκομεία). Στόχος της  καθολικής φιλανθρωπίας ήταν  κυρίως ο τρίτος κόσμος χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν συντηρεί μερικά από τα καλύτερα νοσοκομεία του κόσμου.(105) Αλλά σε αυτό θα επανέλθουμε όταν εξετάσουμε την κατάσταση στον 19ο και 20 αιώνα.
Η υπό εξέταση εποχή χαρακτηρίζεται από μεγάλη ανάπτυξη τη επιστήμης,σε αυτή την ανάπτυξη σπουδαία ήταν και η συμμετοχή της ιατρικής. Οι ιατροί μελέτησαν την ιατρική των κλασσικών χρόνων από το πρωτότυπο, ξαναανακάλυψαν τον Ιπποκράτη και επαναβεβαίωσαν την αξία της παρατηρήσεως. Μέσα σε αυτό το πνεύμα αναπτύχθηκε η νέα ανατομική, η φυσιολογία, η χειρουργική, η ιατρική χημεία και ετέθησαν οι βάσεις της παθολογικής ανατομικής και της επιδημιολογίας. Βελτιώθηκε η κοινωνική θέση του γιατρού και δειλά αλλά προοδευτικά άλλαξε ο τρόπος της ιατρικής εκπαίδευσης (bedside teaching) καθώς και ο ασφυκτικός εναγκαλισμός της από την εκκλησία.(106,107)
Η ενασχόληση με την ανατομική δεν ήταν καπνός εν αιθρία ,αλλά ήλθε για να καλύψει δύο ανάγκες α) των καλλιτεχνών που ήθελαν κατά το δυνατόν την καλύτερη και εναργέστερη εικόνα του ανθρωπίνου σώματος και β) των ιατρών που ήθελαν να έχουν λεπτομερή γνώση του ανθρωπίνου σώματος, λόγω του ότι τα περισσότερα ανατομικά δεδομένα  προερχόταν από νεκροτομές ζώων, διότι η επικράτηση του χριστιανισμού κατέστησε αδύνατη την νεκροτομή των ανθρώπων λόγω σεβασμού στον νεκρό. Οι τελευταίες νεκροτομές έγιναν στην ελληνιστική από τον Ηρόφιλο και τον Ερασίστρατο και ο πρώτος πιθανώς επί ζώντων .  Ο Κέλσος στο έργο του "De Medicina" και ο Πατέρας της Εκκλησίας Τερτυλλιανός αναφέρουν ότι ο Ηρόφιλος ανέταμε πειραματιζόμενος τουλάχιστον 600 ζωντανούς καταδίκους.
Στους υπό  εξέταση χρόνους οι καλλιτέχνες προηγήθηκαν των ιατρών ((Leonardo DA  Vinci, Michelangelo)(108)
Η ανάπτυξη της Ανατομικής πρέπει να αποδοθεί σε δύο κυρίως λόγους α)την άρση της αρνήσεως της εκκλησίας για νεκροτομές όπου υπήρχαν επιστημονικοί λόγοι και β)την καθιέρωση της νεκροτομής για ιατροδικαστικούς λόγους από την πολιτεία(109). Ο αναμορφωτής της ανατομικής θεωρείται ο Ανδρέας Βεσάλιος (Βρυξέλλες1514-Ζάκυνθος1564).Το πραγματικό του όνομα ήταν Andries van Wesel το οποίο εκλατίνισε  σε Andreas Vesalius κατά την συνήθεια της εποχής . Ήταν  γόνος  ιατρικής  οικογενείας και ο πατέρας του ήταν φαρμακοποιός στην υπηρεσία αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού  και κατόπιν ο Βαλές του στην αυλή των Παρισίων. Φοίτησε στο πανεπιστήμιο του Λέουβεν (1529-1533) αρχικά και αργότερα στο πανεπιστήμιο του Παρισιού (1533-1536) μετά την  μετοίκιση της οικογενείας λόγω νέων καθηκόντων του πατρός του . Στο τελευταίο σπούδασε ιατρική έχοντας  ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ανατομία. Από πολύ νωρίς τον προσέλκυσε η λάμψη της Ιταλίας, χώρα της Αναγέννησης και της ανατομίας. Πιστεύεται μάλιστα  ότι είναι από τους πρώτους που μελέτησαν τα έργα του Ντα Βίντσι, σε μία χρονική στιγμή που η αξία και η συμβολή του τελευταίου δεν είχαν ακόμα αναγνωριστεί.  Μετά τις περαιτέρω μελέτες, που έκανε στο πανεπιστήμιο της Πάδουας το 1537, ο Βεζάλιος ολοκλήρωσε το διδακτορικό του στην ιατρική και διορίσθηκε καθηγητής  της χειρουργικής και της ανατομικής. Ήταν ασυνήθιστα φιλόδοξος, αποφασισμένος να μάθει τα μυστικά του ανθρώπινου σώματος, παίρνοντας το ρίσκο να εκτελεί νεκροψίες, βουτηγμένος  στο αίμα εν μέσω μολυσμένων ιστών, σε μια εποχή όπου τα γάντια δεν υπήρχαν και η γνώση για τα βακτήρια και τους ιούς ήταν  ανύπαρκτη.
Κατά τη διάρκεια των ερευνών του ο Βεζάλιος απέδειξε ότι οι γνώσεις του Γαληνού (129-196), που χρησιμοποιούνταν στις  ιατρικές  σχολές  για περισσότερο από 13 αιώνες, ήταν βασισμένες σε ανατομές ζώων και αδυνατούσαν να συνεισφέρουν στη μελέτη του ανθρωπίνου σώματος (109, 110).
Το 1538 στο βιβλίο του “Tubulae anatomicae” τόλμησε να επισημάνει μερικά από τα λάθη του Γαληνού .Με το έργο αυτό έγινε στόχος κριτικών, παρά επίκεντρο επαίνων. Οι συνάδελφοί του, οπαδοί του Γαληνού, έφτασαν στο σημείο να υποστηρίξουν ότι το ανθρώπινο σώμα είχε αλλάξει από τον καιρό του Γαληνού. Στις επιθέσεις απέναντί του, προς σεβασμό του αλάνθαστου Γαληνού, όπως υποστήριζε, ο άλλοτε διδάσκαλός του στο Παρίσι, ο Sylvius μετέτρεψε το όνομά του από Vesalius σε Vesanius, το οποίο σήμαινε «τρελός» . Στη σφοδρή κριτική προστέθηκαν και οι θεολόγοι, οι οποίοι τον ονόμασαν «Λούθηρο της ανατομίας».
Το 1543 ο Βεζάλιος έγραψε την επιμελημένη ανατομική εργασία “De Humani Corporis Fabrica” (Στη δομή του ανθρωπίνου σώματος, 7 τόμων), η οποία βασίστηκε στις ανατομές ανθρώπινων πτωμάτων. Εκδόθηκε και τυπώθηκε από τον Johannes Oporinus  και την αφιέρωσε στον Κάρολο τον Ε’. Οι όροι ήταν καλά και προσεκτικά διευκρινισμένοι, με πολλές εικόνες και και χαρακτικά , που φιλοτεχνήθηκαν  από τον Jan van Calcar, μαθητή του Tiziano Vecellio. Στα σχέδια παρουσιάζεται ο κορμός και τα μέλη ανοικτά, με τους μυς, τα νεύρα, τα αγγεία και τα οστά ορατά, κάνοντας την κατανόηση πιο εύκολη, ενώ σε άλλα εικονογραφούνται μεμονωμένα τα μέρη του σώματος και παράλληλα δηλώνονται με ακρίβεια όλα τα ανατομικά τους στοιχεία. Εκφράζονται ισχυρές αμφιβολίες κατά πόσο ο Jan van Calcar μπορούσε μέσα στον λίγο χρόνο συνεργασίας του με τον Βεσάλιο να πραγματοποιήσει τον τεράστιο όγκο καλλιτεχνικής δουλείας (110).Τα εικονοκλαστικά σημεία στο σύγγραμα του ήταν η αναφορά στην ανατομική του ήπατος στο οποίο περιγράφει δύο λοβούς έναντι πέντε του Γαληνού, η απουσία διπλού χοληδόχου  πόρου, η απουσία επικοινωνίας μεταξύ δεξιάς και αριστερά καρδίας,  η αναφορά του ότι το στέρνο αποτελείται από τρία οστά αντί για επτά, το ιερόν οστούν από πέντε και ότι η κάτω γνάθος είναι ένα οστούν και όχι δύο.
Το  βιβλίο αυτό ήταν για αρκετούς αιώνες το Bestseller της Ιατρικής και κατά τον Sir William Osler τον λαμπρότερο ίσως κλινικό του 19ου αιώνος, ήταν το μεγαλύτερο ιατρικό σύγγραμα που γράφηκε μέχρι τότε (111)
Επειδή η έκταση του βιβλίου ήταν αποτρεπτική για τους φοιτητές τον ίδιο χρόνο δημοσίευσε μια επιτομή του έργου του με τον τίτλο Andrea Vesalii suorum de humani corporis fabrica librorum epitome αφιερωμένο στον προστάτη του,Φίλιππο  τον Β’ της Ισπανίας.
Λίγο μετά τη έκδοση του έργου του ο Vesalius κλήθηκε να γίνει αυτοκρατορικός γιατρός στην αυλή του αυτοκράτορα Charles V. Ενημέρωσε τη Βενετική Γερουσία ότι θα άφηνε τη θέση του στην Πάδοβα,  πράγμα  που ώθησε τον Δούκα Cosimo I των Μεδίκων  να του προσφέρει  θέση  στο διευρυνόμενο πανεπιστήμιο στην Πίζα, την οποία αρνήθηκε. Ο Vesalius ανέλαβε την προσφερόμενη θέση στην αυλή, όπου έπρεπε να συνεργαστεί με άλλους αυλικούς γιατρούς που τον θεωρούσαν υποδεέστερο τους, επειδή προσελήφθη ως  χειρούργος  και όχι ως γιατρός ακαδημαϊκής μορφώσεως.
Κατά τα επόμενα έντεκα χρόνια ο Vesalius ταξίδεψε με την αυλή, αντιμετωπίζοντας τραυματισμούς που προκλήθηκαν σε μάχη ή τουρνουά, εκτελώντας post mortem εξετάσεις, χορηγώντας φάρμακα και γράφοντας ιδιωτικές επιστολές που αφορούσαν ειδικά ιατρικά ερωτήματα. Μια επιστολή αφορά  τη ρίζα της Κίνας, ένα σύντομο κείμενο σχετικά με τις θεραπευτικές ιδιότητες του  φυτού στην συφιλίδα του οποίου την αποτελεσματικότητα αμφισβητεί, άλλες αφορούν την υπεράσπιση των ανατομικών του ευρημάτων. Οι κατηγορίες για το επιστημονικό  του έργο δυνάμωσαν και κάποιοι ακαδημαϊκοί προέτρεπαν τον Κάρολο να εξετάσει κατά πόσο η δράση του ήταν θρησκευτικά ανεπίληπτος. Όντως ο αυτοκράτωρ παρέπεμψε το θέμα σε ειδικό συμβούλιο στην Σαλαμάνκα το οποίο  δικαίωσε τον Βεσάλιο, παρόλα αυτά το εχθρικό πνεύμα εναντίον του παρέμεινε δυνατό. Υπάρχει η φήμη που δεν επιβεβαιώθηκε ποτέ, ότι είχε κατηγορηθεί  ενώπιον της Ιεράς Εξετάσεως για νεκροτομή ζώντος και προς προστασία του ο προστάτης του Βασιλεύς Φίλιππος ο Β’ τον προέτρεψε να μεταβεί Αγίους Τόπους για προσκύνηση και μετάνοια. Όντως το 1564  μετέβη στα Ιεροσόλυμα και απεβίωσε κατά το ταξίδι επιστροφής στην Ζάκυνθο πιθανότατα από τύφο στα 49 του χρόνια  και ενώ είχε προσκληθεί  από την Ενετική Σύγκλητο να αναλάβει ξανά την παλαιά του έδρα που είχε κενωθεί μετά τον θάνατο  του διαδόχου και βοηθού του Fallopius (112).
Ο Vesalius δεν ήταν ο μόνος μεγάλος ανατόμος της αναγέννησης, είχαν προηγηθεί και έπονται πλείστοι όσοι. Ο Berengarius da Capri χειρουργός και ειδικός σε θέματα συφιλίδος το 1521 δημοσιεύει τα ανατομικά  του σχέδια έπειτα από εκατοντάδες νεκροτομές και δίδει ικανοποιητικές περιγραφές των σφηνοειδών κόλπων,της σκωληκοειδούς, της ηπατικής κυκλοφορίας, ενώ δεν κατορθώνει να βρει πόρους στο μεσοκοιλιακό διάφραγμα όπως περιγράφει ο Γαληνός  Ακολουθούν ο Eustachius ( 1524-1574) ο Fallopius (1523-1562)   ο Fabricius ab Aquapendente (1547-1619) οι οποίοι περιγράφουν με λαμπρή ενάργεια διάφορα ανατομικά μόρια και συντείνουν σε διάφορο βαθμό στην αμφισβήτηση του αλάνθαστου του Γαληνού (113). Ο Charles Estienne ανατόμος και τυπογράφος του 16ου αιώνος περιγράφει λεπτομερειακά την κατασκευή του νωτιαίου σωλήνος μυελού, αλλά δεν καταφέρνει να αποτινάξει τα δεσμά της Γαληνικής Ιατρικής (114)
Η εξέλιξη της φυσιολογίας βαίνει παράλληλα με την εξέλιξη της ανατομικής ή καλύτερα ήταν αποτέλεσμα της εξελίξεως της  ανατομικής. Συζητώντας ήδη για τον Vinci είδαμε ότι  οι γνώσεις για τα αισθητικά νεύρα οδήγησαν στην κατανόηση της φυσιολογίας της οράσεως   , της ακοής , της αφής. Αλλά πραγματική πρόοδος στην φυσιολογία ήταν η ανακάλυψη της  κυκλοφορίας του αίματος. Κατά τους γαληνιστές το κέντρο της κυκλοφορίας ήταν το ήπαρ που εδέχετο από την άνω και κάτω μεσεντέριο φλέβα τον χυλό τον οποίο αναμείγνυε με αίμα και το προωθούσε μέσω της κάτω κοίλης στην καρδία εκεί το αίμα  ήρχετο σε επαφή με το πνεύμα και μέσω των φλεβών έφτανε σε κάθε σημείο του ανθρωπίνου σώματος οι αρτηρίες ήσαν όργανα μεταφοράς αέρος που εισήρχετο στο σώμα μέσω των πνευμόνων και από εκεί στην καρδία,  μέσω δε μυστηριωδών οπών του μεσοκοιλιακού διαφράγματος πήγαινε στο αίμα. H  ανατομή της καρδίας έδειξε σαφώς  ότι η καρδία αποτελείται από τέσσερα διαμερίσματα τα οποία αφορίζονται  από βαλβίδες, για την γνώση αυτή και τις φυσιολογικές υποθέσεις  πρέπει να χρεωθούν πολλοί ιατροί κυρίως ανατόμοι. Πρώτος δε μεταξύ αυτών ήταν ο   Michael Servetus , Ισπανός ιατρός και θεολόγος που στο  σύγγραμα του Christianismi restitutio ( Αποκατάσταση του Χριστιανισμού ) το 1553 κάνει λόγο για πνευμονική κυκλοφορία. Η υπόθεση του  δεν έτυχε προσοχής ίσως διότι δεν είχε γραφτεί σε ιατρικό σύγγραμμα ή διότι το εναντίον του πνεύμα, ως αιρετικό δεν άφησε να προσεχθούν   οι παρατηρήσεις του. Άλλωστε το βιβλίο κάηκε μαζί με τον συγγραφέα του στην Γενεύη το φθινόπωρο του 1553 ως αιρετικό από τους Καλβινιστές (115). Οι ανατομικές παρατηρήσεις του Da Vinci οδηγούν σε παρόμοιες υποθέσεις ποτέ όμως δεν έλαβαν συγκεκριμένη μορφή (116) Περισσότερο ξεκαθαρίζουν τα πράγματα με τις παρατηρήσεις  του Realdo Colombo  di Cremona   και του Andrea Cesalpino που έχουν σαφή γνώση της πνευμονικής και της συστηματικής κυκλοφορίας αλλά θολώνουν τα πράγματα οι προσπάθειες τους να  δώσουν ρόλο στο ήπαρ που κατά την Γαληνική άποψη είναι το κέντρο της κυκλοφορίας (117). Έπρεπε να περάσει αρκετός χρόνος ακόμη να έλθει το 1628 για να δημοσιεύσει ο Harvey στην Φρανκφούρτη το Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis in animalibus  που περιέγραφε διεξοδικά την κυκλοφορία του αίματος και να λυθούν όλες οι αμφιβολίες σχετικά με την κυκλοφορία  και να αποκαθηλωθεί και στον τομέα αυτό η αυθεντία του Γαληνού. 
Παράλληλα με την ανάπτυξη της Ανατομικής  βαίνει και η ανάπτυξη της Παθολογικής Ανατομίας όλοι σχεδόν οι αναφερθέντες ανατόμοι κατά την διάρκεια των ανατομών των πτωμάτων προέβαιναν και σε μακροσκοπική παθολογική εξέταση των παρασκευασμάτων και περιέγραφαν ευρήματα  των τυχόν υπαρχουσών νοσολογικών καταστάσεων. Αυτό περιγράφεται για τον Βεσάλιο, τον Αράντσιο, τον Κολόμπο. Ο Σάρλ Ετιέν  εκτός της ανατομικής στο De  dissectione partium corporis humanis, κυρίως περιλαμβάνει παθολογοανατομικές εικόνες νοσημάτων. Το ίδιο γίνεται και με τον Felix Plater καθηγητή στην Βασιλεία που στο βιβλίο του Praxis medica δίδει περιγραφές “λίθου κάτωθεν της γλώσσης”,γιγαντισμού,διογκώσεως του θύμου, εντερικών παρασίτων , κυστικού ήπατος και νεφρού. Επίσης ο Παρέ στην χειρουργική του περιγράφει την παθολογοανατομική εικόνα αρκετών καταστάσεων. Επίσημα όμως η παθολογική ανατομική άρχισε να διδάσκεται όπως αναφέρεται από την γερμανική Nation του πανεπιστημίου της Παδούης από τους Oddi και  Bottoni στο τέλος του 16ου αιώνος με νεκροτομές γυναικών που πέθαιναν στο νοσοκομείο για την μελέτη των νοσημάτων από τα οποία  οι άρρωστες υπέφεραν.(117) Επίσης  η παθολογική ανατομική απασχόλησε και τον Φλωρεντιανό Antonio Bevieni ο οποίος σε βιβλίο του για τις κρυφές αιτίες των νόσων το 1507 προσπαθεί να συνδέσει τα παθολογοανατομικά ευρήματα με τις κλινικές προθανάτιες παρατηρήσεις σε 22 ασθενείς. Γενικά πρέπει να αναφερθεί ότι η ανάπτυξη της ανατομικής είχε και μια ακόμη αγαθή επίδραση επανασυνέδεσε  την Χειρουργική με την Ιατρική , διότι σε ακαδημαϊκό  επίπεδο ,σχεδόν όλοι οι ανατόμοι δίδασκαν παράλληλα  και Χειρουργική. Θα έλεγα ότι έβαλε την χειρουργική στο Πανεπιστήμιο από το παράθυρο. (107)
Καθ όλη την διάρκεια του μεσαίωνος όλη η ιατρική εκπαίδευση στηριζόταν σε από καθέδρας παραδόσεις στις οποίες γινόταν διδασκαλία κειμένων κυρίως του Γαληνού και των Αράβων ιατρών και δευτερευόντως του Ιπποκράτους,ουδεμία δε σύνδεση γινόταν με τον ασθενή και το πρόβλημα του. Σχεδόν όλη η νοσολογική γνώση αφορούσε “Πυρετούς-fevers” και ‘Μάστιγες- plagues”. Το δε πλέον περίεργο όλων ότι ακόμη και στα ιατρικά συμβούλια(consillia) οι έχοντες ακαδημαϊκή εκπαίδευση ιατροί ελαχίστη επαφή είχαν με τον ασθενή, το ιστορικό της νόσου λαμβανόταν και η κλινική εξέταση γινόταν από κάποιο μη διδάκτορα ιατρό και οι διδάκτορες ιατροί εκκαλούντο να αποφασίσουν για την διάγνωση  και την ενδεδειγμένη αγωγή με βάση τα κείμενα της υπαρχούσης ιατρικής γραμματείας Την δε αγωγή   εφάρμοζαν χειρουργοί, κουρείς -χειρουργοί, φαρμακοποιοί .
 Η αναβίωση του Ιπποκρατικού πνεύματος έστω και ως ουμανιστική αναζήτηση έστεψε και πάλι την ιατρική στην παρατήρηση και την αναγνώριση νέων νοσημάτων και διαχωρισμό τους από  τις προαναφερθείσες γενικές κατηγορίες. (117)
Εδώ θα πρέπει να γίνει ιδιαίτερη μνεία  στον Γάλλο αυλικό γιατρό Jean Fernel (1506-1588) που στο τρίτομο βιβλίο του  Universale  Medicine ξεχωρίζει την ιατρική σε:Φυσιολογία, Παθολογία, και Θεραπευτική ,συστηματοποιεί την γνώση , ακόμη εξατομικεύει διάφορα νοσήματα όπως η ινφλουέντσα ,η σύφιλις την οποία ονομάζει lues venerea και την διαχωρίζει από την βλεννόρροια (μέχρι του 19ου αιώνος η διάκριση των δύο νοσημάτων δεν ήταν γενικά αποδεκτή), η ελκώδης ενδοκαρδίτιδα, η λιθίαση της νεφρικής πυέλου το ιλιακό πάθος (διάτρηση σκωληκοειδούς) και περιγράφει τις παθολογοανατομικές αλλοιώσεις του πνεύμονος σε φυματίωση 
Διάφοροι κλινικοί γιατροί κυρίως Γάλλοι και Ιταλοί περιγράφουν για πρώτη φορά διάφορες νοσολογικές οντότητες που η αναφορά τους  μόνον κόπο θα προκαλέσει στον αναγνώστη και δεν είναι στους στόχους του παρόντος.
Το πλέον ουσιώδες κατά την γνώμη μου η αλλαγή του τρόπου διδασκαλίας της κλινικής ιατρικής. Το 1453 ο Montanus στην Πάδουα εισήγαγε την διδασκαλία παρά την κλίνη  του ασθενούς(bedside teaching ) που ανανεώθηκε από τους  Oddi και  Bottoni, το 1578 μεταφέρθηκε από τον Ολλανδό  μαθητή τους Heurne   στο Leiden, όπου έγινε συρμός από τον μεγάλο κλινικό Herman Boerhaave. Τον 17ο αιώνα ήταν βασικός τρόπος διδασκαλίας στο Εδιμβούργο και από εκεί μεταλαμπαδεύτηκε στην Αμερική. Και το 19ο αιώνα ήταν σχεδόν ο αποκλειστικός τρόπος κλινικής εκπαίδευσης με κύριο υποστηρικτή της τον Sir William Osler.
Επίσης οπαδός της παρά την κλίνη του ασθενούς διδασκαλίας ήταν και ο πλέον καινοτόμος και επαναστάτης ιατρός της Αναγέννησης, ο Γερμανοελβετός Παράκελσος για τον οποίο θα γίνει λόγος πιο κάτω. Έλεγε ότι η ιατρική δεν μαθαίνεται από τα βιβλία,αλλά  από την λεπτομερή παρακολούθηση  του ασθενούς και συνιστούσε στους νέους γιατρούς να τον παρακολουθήσουν στις παραδόσεις του και στην κλινική του πράξη και σε λιγότερο από δύο χρόνια θα είναι ικανοί να ασκήσουν το ιατρικό επάγγελμα(118)
Ο Παράκελσος (1493-1541), ή ορθότερα ο Theophrastus Phillippus Aureolus Bombastus von Hohenheim,γεννήθηκε στο Einsiedeln της Ελβετίας στα 1493, ένα χρόνο μετά το πρώτο ταξίδι του Κολόμβου στο νέο κόσμο. Υπήρξε σύγχρονος του Νικόλαου Κοπέρνικου, του Λούθηρου, του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, δηλαδή  των ανθρώπων που θεωρούνται πρόδρομοι της ανάδυσης του σύγχρονου κόσμου. Στην πραγματικότητα, ο ρόλος του Παράκελσου γι' αυτή την ανάδυση δεν ήταν μικρότερος από το ρόλο των υπολοίπων. Κατά τη διάρκεια της ζωής του ονομάστηκε από τους σύγχρονους του «Λούθηρος της Ιατρικής». Οι επιστημονικές συζητήσεις του τέλους του 16ου αιώνα επικεντρώνονταν συχνότερα στις καινοτομίες του Παράκελσου, παρά στην ηλιοκεντρική αστρονομία του Κοπέρνικου.
Ενώ ήταν ακόμη νέος, ο Παράκελσος συναντήθηκε με πολλές από τις αντικρουόμενες τάσεις της εποχής του. Ο πατέρας του ήταν ιατρός στο Einsiedeln και στις γύρω πόλεις. Το αγόρι έμαθε ασφαλώς κάποιες ιατρικές πρακτικές στο σπίτι, παρατηρώντας τον πατέρα του. Είναι επίσης πιθανό ότι έμαθε κάποια στοιχεία της παραδοσιακής ιατρικής. Επιπλέον, πήρε από τον πατέρα του κάποια στοιχεία αλχημείας. Στις γύρω πόλεις θα πρέπει να παρατήρησε κάποιες μεταλλουργικές τεχνικές, καθώς επίσης και κάποιες παθήσεις που προσέβαλλαν όσους δούλευαν στα ορυχεία. Παραδοσιακά, λέγεται ότι ο Παράκελσος διδάχτηκε από αρκετούς επισκόπους και το μυστικιστή αββά του Sponheim, Johannes Trithemius. Στα δεκατέσσερα, το αγόρι άφησε το σπίτι του για ν' αρχίσει μια αδιάκοπη περιπλάνηση. Πρέπει να επισκέφθηκε αρκετά πανεπιστήμια της Ιταλίας, αλλά δεν υπάρχει ένδειξη ότι πήρε κάποιο πανεπιστημιακό τίτλο. Σαν ενήλικας, μάζεψε πρακτική ιατρική εμπειρία δουλεύοντας ως χειρουργός σε στρατιές μισθοφόρων που μάστιζαν την Ευρώπη, σε μια εποχή ατελείωτων πολέμων. Έγραψε ότι επισκέφθηκε τότε τις περισσότερες χώρες της Κεντρικής, της Βόρειας και της Ανατολικής Ευρώπης. 
Μόλις κατά τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια της ζωής του, οι εγγραφές του για τα ταξίδια του γίνονται ευκρινέστερες. Στα 1527, κλήθηκε στη Βασιλεία, για να θεραπεύσει τον περίφημο ανθρωπιστή εκδότη Johannes Frobenius. Στη Βασιλεία, ο Παράκελσος έδωσε επίσης ιατρικές συμβουλές στον Ολλανδό στοχαστή Έρασμο και ήρθε σε επαφή με μερικούς από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της εκκλησιαστικής Μεταρρύθμισης. Έλαβε τον τίτλο του ιατρού της πόλης και του Καθηγητή της Ιατρικής. Αλλά, αν και του επιτράπηκε να διδάξει στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας, δεν είχε επίσημη θέση στην τοπική ιατρική σχολή.
Σχεδόν αμέσως, ο Παράκελσος έγινε αντικείμενο διαμάχης. Ήρθε σε σύγκρουση με τους συντηρητικούς ιατρούς του πανεπιστημίου και την ημέρα που ανάβουν οι φωτιές του Αγίου Ιωάννη, έριξε στη φωτιά τον Ιατρικό Κανόνα του Αβικέννα. Λίγες μέρες αργότερα, πέθανε ο ασθενής του Frobenius, και αυτό πυροδότησε μια σειρά δικών που τον ανάγκασε να εγκαταλείψει τη Βασιλεία βιαστικά, αφήνοντας πίσω του ακόμη και τα χειρόγραφά του. 
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τον βρήκαν να μετακινείται από πόλη σε πόλη. Και πάλι άφηνε συχνά πίσω του τα χειρόγραφά του. Εμφανιζόταν σαν ένας οργισμένος άνθρωπος που ανταγωνιζόταν σκληρά αρκετούς απ' όσους συναντούσε -ακόμη και όσους προσπαθούσαν να τον βοηθήσουν. Κοντά στο τέλος της ζωής του, κλήθηκε στο Salzburg για να θεραπεύσει τον επίσκοπο Ernest του Wittelsbach. Εκεί άφησε την τελευταία του πνοή σε ηλικία σαράντα οκτώ ετών.
Την εποχή του θανάτου του, ο Παράκελσος φαίνεται ότι ήταν πολύ γνωστός ως ιατρός, αλλά όχι ως συγγραφέας. Είχε δημοσιεύσει πολλούς πανδέκτες και ορισμένες ιατρικές μελέτες, αλλά μόνο ένα σημαντικό κείμενο, το Grosse Wundartzney (1536), που τον επόμενο χρόνο γνώρισε μια δεύτερη έκδοση. Ήταν από τους λίγους γιατρούς της εποχής που έγραψε στην μητρική του γλώσσα. Κατά την διάρκεια του 17ου και 18ου αιώνα η τάση γενικεύεται. Εδώ εμφανίζεται ως ιατρός που συζητά για τραύματα, έλκη και την θεραπεία τους με καταπλάσματα και βάλσαμα. Ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στα τραύματα από σκόνη πυρίτιδας, απόδειξη του αυξανόμενου ενδιαφέροντος για το θέμα στην πολεμική ατμόσφαιρα του 16ου αιώνα. 
 Μέχρι το 1570, είχαν εκδοθεί πολλές από τις εργασίες του μαζί με σχόλια των μαθητών του. Σ' αυτές τις εργασίες βρίσκουμε μια μεγάλη πρόκληση στο εκπαιδευτικό κατεστημένο και στις διασυνδέσεις του με τις αρχαίες αυθεντίες. Ο  ίδιος την μόνη ιατρική αυθεντία που αποδεχόταν ήταν ο Ιπποκράτης και ιδιαίτερα τα βιβλία του όρκος και νόμος. Μερικοί μαθητές του εξέφραζαν την υπερηφάνειά τους για το γεγονός ότι δεν είχαν φοιτήσει σε πανεπιστήμια, αποφεύγοντας έτσι να αποκτήσουν άχρηστη γνώση. Αυτοί στρέφονταν στη δίτομη θεωρία του, ένας συνδυασμός ιερών κειμένων και προσωπικών παρατηρήσεων και εμπειριών. Εδώ εύρισκαν ιδιαίτερα χρήσιμη τη χημεία εφόσον διαχώριζε το καθαρό από το ακάθαρτο. από αυτό, η χημεία έγινε η βάση για την ερμηνεία των μακροσκοπικών και των μικροσκοπικών φαινομένων. Ακόμη και ο Δημιουργός απεικονιζόταν σαν ένας θείος αλχημιστής, σε σχόλια για το πρώτο κεφάλαιο της Γένεσης.  
Το ζωτικό πνεύμα ήταν απαραίτητο τόσο για τον οργανικό, όσο και για τον ανόργανο κόσμο. Στα τέλη του 16ου αιώνα, αυτό το πνεύμα είχε ταυτοποιηθεί ως αέριο νίτρο. Για να υποκαταστήσουν το αρχαίο σύστημα, ο Παράκελσος και οι μαθητές του έψαχναν εντατικά για ένα άλλο παγκόσμιο σύστημα, βασισμένο στην αναλογία μακροκόσμου - μικροκόσμου. Η χημεία έπρεπε να είναι το κλειδί αυτής της νέας φιλοσοφίας που ο άνθρωπος έπρεπε να αποκαλύψει μέσω νέων παρατηρήσεων και της αναζήτησης της θείας υπογραφής. Αυτό ήταν αναπόφευκτο εφόσον η γνώση του μακρόκοσμου οδηγούσε στα μυστήρια του ανθρώπου. Σε όλα αυτά υπήρχε ασφαλώς μια πρακτική πλευρά. Το Grosse Wundartzney ήταν ένα βιβλίο που αναφερόταν τόσο σε ειδικά ιατρικά προβλήματα, όσο και στην παρασκευή εμπλάστρων και καταπλασμάτων που χρησιμοποιούνταν ευρύτατα, ακόμη και μεταξύ εκείνων που απέρριπταν τις κοσμολογικές απόψεις του Παράκελσου. Τα κεφάλαια για τη θεραπεία των τραυμάτων από πυροβολισμό αποκάλυπταν ένα αυξανόμενο πρόβλημα της ιατρικής του 16ου αιώνα. Αλλά ο Παράκελσος ενδιαφερόταν και για άλλα προβλήματα. Στο Von der Bergsucht oder Bergkranckheiten drey Bucher (1533-34) υπάρχει η πρώτη ολοκληρωμένη αναφορά στις νόσους των μεταλλωρύχων. Πράγματι, αυτό ήταν το πρώτο βιβλίο που αφορούσε τις επαγγελματικές ασθένειες. Και στην αναφορά του στη σύφιλη, στα Vom Holtz Guaiaco grundlicher heylung (1529) και Von der Franzosischen Κranckheit Drey Bucher (1530) κατακρίνει τις μεθόδους της εποχής που εφάρμοζε η λαϊκή ιατρική.
Η χρήση της χημείας και των χημικών αναλογιών ήταν ιδιαίτερα ενοχλητικές για την ιατρική κοινότητα της εποχής ,μνημειώδης ήταν αντίθεση της Ιατρικής Σχολής των Παρισίων που θεωρεί τα φάρμακα του δηλητήρια και ζητά δίωξη όσων τα συνταγογραφούν. 
Ο ίδιος θεωρεί ότι κάθε όργανο του σώματος δρα σαν αλχημιστικό εργαστήριο που διαχωρίζει το καθαρό από το ακάθαρτο. Έτσι, διατηρείται η υγεία του οργανισμού. Η νόσος προκύπτει όταν η οδηγός δύναμη σε ένα όργανο αποτυγχάνει στο έργο της και συσσωρεύονται τοξικές ουσίες. Για παράδειγμα, αναφέρονται οι ταρταρικές νόσοι, όπου συσσωρεύονται άλατα στους νεφρούς ή στην κύστη ή η φυματίωση των πνευμόνων.
Οι βασικές θέσεις αιτιολογήσεως  των νόσων σύμφωνα με τους μαθητές του Παράκελσου διέφεραν από την περί χυμών θεωρία του Γαληνού. Η απόρριψη της ιατρικής των χυμών ήταν μια πραγματική επανάσταση. Το ίδιο ισχύει για τις θεραπευτικές μεθόδους. Οι οπαδοί της ιατρικής του Γαληνού υποστήριζαν ότι τα αντίθετα θεραπεύουν. Δηλαδή, ότι μια νόσος συγκεκριμένης ποιότητας και συγκεκριμένης βαρύτητας μπορούσε να θεραπευτεί με ένα φάρμακο αντίθετης ποιότητας. Οι μαθητές του Παράκελσου στράφηκαν περισσότερο προς την παραδοσιακή ιατρική υποστηρίζοντας ότι ένα δηλητήριο που κυκλοφορεί στον οργανισμό μπορεί να εξουδετερωθεί με ένα παρόμοιο δηλητήριο. Και όταν οι οπαδοί του Γαληνού κατηγορούσαν τους οπαδούς του Παράκελσου σαν στυγνούς δολοφόνους ανθρώπων, εκείνοι απαντούσαν ότι τα φάρμακά τους ήσαν ασφαλή επειδή έχουν τροποποιηθεί χημικά και υπήρχε προσοχή στη χορηγούμενη δόση. 
 Αυτοί οι μεταρρυθμιστές της ιατρικής όχι μόνο πρότειναν μια νέα θεραπευτική προσέγγιση, αλλά άνοιγαν ταυτόχρονα ένα νέο χώρο ιατρικής σκέψης. Παλαιότερα, ελάχιστα μέταλλα και ανόργανα υλικά χρησιμοποιούνταν στη θεραπευτική, εφόσον ο κύριος όγκος των παραδοσιακών φαρμάκων προερχόταν από ουσίες φυτικής προέλευσης. Αυτή η ασυμμετρία διορθώθηκε με τον Παράκελσο, που διακήρυττε ότι οι νέες και επιθετικές ασθένειες, όπως η σύφιλη, απαιτούν φάρμακα ισχυρότερα από τα παραδοσιακά βότανα. Η χορήγηση ενώσεων των μετάλλων ήταν γι' αυτόν ουσιώδης. (118) Τις χρησιμοποιούσε ως καθαρτικά και εμετικά φάρμακα. Σε μερικές περιπτώσεις, τα φάρμακα αυτά αποδεικνύονταν πράγματι περισσότερο «ισχυρά» από το επιθυμητό και ενδέχεται να φόνευαν τον ασθενή. Όταν εξετάζουμε βιβλία χημείας και φαρμακοποιίας της εποχής, συναντούμε πράγματι ενώσεις του υδραργύρου, του μολύβδου, του αρσενικού και του αντιμονίου που σήμερα θεωρούνται τοξικές και αποφεύγονται.
Η χημική ιατρική παρά τον υπερφίαλο και εριστικό  χαρακτήρα του ιδρυτού της, ακόμη και το όνομα του  Παρά (καλύτερος) από τον Κέλσο είναι ενδεικτικό της προσωπικότητος του,εξαπλώθηκε σε όλη την Κεντρική Ευρώπη και τον 17ο αιώνα ήταν γνωστή έως και την Οθωμανική αυτοκρατορία (119). 
Ακόμη θα πρέπει να τονιστεί ότι ήταν πεπεισμένος ότι ο ψυχικά άρρωστος δεν ήταν δαιμονισμένος αλλά πραγματικά άρρωστος που έχει ανάγκη θεραπείας και αγάπης και θεώρησε ως ανάγκη την ανθρώπινη μεταχείριση τους.
Η χειρουργική δεν μπορούσε να έχει θεαματική πρόοδο γιατί συνέχισαν να υπάρχουν οι ίδιοι περιορισμοί όπως και τον Μεσαίωνα  α) έλλειψη αναλγησίας β) αδυναμία αιμόστασης γ)ο μεγάλος αριθμός λοιμώξεων του χειρουργικού τραύματος λόγω παντελούς ελλείψεως μέτρων ασηψίας-αντισηψίας. Από την άλλη πλευρά η χρήση της πυρίτιδας και των πυροβόλων όπλων δημιούργησαν νέες συνθήκες για την χειρουργική η οποία ήταν επηρεασμένη από την θεωρίες των Αράβων περί καυτηριασμού  με καυτό λάδι ή σίδερο και είχε ξεχάσει την πρακτική  των Ιπποκρατικών για καθαρισμό των πληγών με κρασί και την περίδεση με καθαρά οθόνια καθώς την απολίνωση των μεγάλων  αγγείων με σκοπό την αιμόσταση που είχε εισηγηθεί ο Γαληνός και οι μαθητές του. 
Την χειρουργική ασκούσαν κυρίως απαίδευτα άτομα στην καλύτερη περίπτωση κουρείς-χειρουργοί  που από τον 15ο αιώνα και μετά ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες που εγγυούντο την επάρκεια  των μελών τους(32)
Η νέα χειρουργική ξεπήδησε από τους χειρουργούς των βασιλικών αυλών που παρατηρώντας τις εκατοντάδες των τραυματιών των πολυετών πολέμων κέρδιζαν σε εμπειρίες αν και εφόσον είχαν ανοικτό το όμμα και κριτική σκέψη. Έτερος παράγων ήταν η ανάπτυξη της ανατομικής που επέτρεψε στους ανατόμους να ασχοληθούν επιστημονικά με την άσκηση της χειρουργικής, ας μην ξεχνάμε ότι όλα τα ιερά τέρατα της ανατομικής ήταν παράλληλα και επιτυχημένοι χειρουργοί. Αυτή η σχέση επανασυνέδεσε την χειρουργική με την ακαδημαϊκή κοινότητα .Από τους χειρουργούς των βασιλικών αυλών και τους στρατιωτικούς χειρουργούς πρέπει να αναφερθούμε στον Ambroise Pare  και τον Παράκελσο. 
Ο  Ambroise Paré (1510 -  1590) ήταν Γάλλος χειρούργος-κουρέας που υπηρέτησε τους βασιλείς, Ερρίκο Β, Φραγκίσκο Β, Κάρολο  ΙΧ και Ερρίκο Γ '. Θεωρείται ένας από τους πατέρες της χειρουργικής , της σύγχρονης ιατροδικαστικής , πρωτοπόρος στις χειρουργικές τεχνικές και στην ιατρική του πολέμου, ειδικά στη θεραπεία των τραυμάτων Ήταν επίσης ανατόμος και εφεύρε  διάφορα χειρουργικά εργαλεία. 
Στις προσωπικές του σημειώσεις σχετικά με τη φροντίδα των τραυματιών την εκστρατεία Piémont (1537-1538), ο Paré έγραψε: “Je le pansai, Dieu le guérit “ ,  (“Εγώ τον περιέδεσα (φρόντισα την πληγή του), και ο Θεός τον θεράπευσε”). Αυτό υποδηλώνει την  φιλοσοφία της ιατρικής πρακτικής του .Εθεωρείτο φίλος των Ουγενότων και μόλις που γλύτωσε την ζωή την  νύκτα του Αγίου Βαρθολομαίου λόγω της προστασίας της βασιλικής  αυλής. Κάποιοι ιστορικοί  θεωρούν την ρήση του εντελώς διφορούμενη θα μπορούσε να θεωρηθεί ως στάση πιστού καθολικού που πιστεύει στην θαυματουργική θεραπεία ,αλλά και ως στάση διαμαρτυρομένου που κάνει σωστά την δουλειά του και η θεραπεία είναι αποτέλεσμα αυτής της δουλειάς μέσα στα πλαίσια της θείας προνοίας και της φυσικής τάξεως των  πραγμάτων(120)  
Γεννήθηκε στο Bourge Horsent της Βορειοδυτικής Γαλλίας και ασκήθηκε στο Παρίσι κοντά  στον Κουρέα -χειρουργό αδελφό του και στο  Hôtel-Dieu το αρχαιότερο Νοσοκομείο των Παρισίων. Ο Paré ήταν συστηματικός παρατηρητής των συμβαινόντων στην εργασία του και δεν επέτρεπε στις επικρατούσες δοξασίες  να αντικαταστήσουν τα αποδεικτικά στοιχεία. Στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο, “Ταξίδια σε διαφορετικούς τόπους”, ο Paré εξιστορεί πως εξ ανάγκης λόγω ελλείψεως ελαίου για καυτηριασμό έκανε την πρώτη συγκριτική δοκιμή (121). Συγκρίθηκε μια ομάδα ασθενών που αντιμετωπίστηκαν με παραδοσιακό τρόπο δηλαδή με το βραστό λάδι από πεύκο και καυτηρίαση και μια άλλη  που αντιμετωπίστηκε με αλοιφή  από κρόκο αυγού, έλαιο από τριαντάφυλλα και τερεβινθίνη που έμειναν στην πληγή για όλη  τη νύχτα.  Ο Paré παρατήρησε  ότι οι στρατιώτες που υποβλήθηκαν σε θεραπεία με το βραστό λάδι πόνεσαν περισσότερο, ήταν σε αγωνία , ενώ εκείνοι που έλαβαν θεραπεία με την αλοιφή αντέδρασαν καλύτερα είχαν λιγότερο πόνο και άγχος, ταχύτερη επούλωση και λιγότερες διαπυήσεις  μάλλον λόγω των αντισηπτικών ιδιοτήτων της τερεβινθίνης.  Θεώρησε ότι η  καυτηρίαση  μειονεκτούσε έναντι της μεθόδου του  και την απέφυγε στη συνέχεια . Ωστόσο, τέτοιες θεραπείες δεν χρησιμοποιούνταν ευρύτατα μέχρι πολλά χρόνια αργότερα,ακόμη και μετά την δημοσίευση του πρώτου βιβλίου του “Η μέθοδος θεραπείας τραυμάτων που προκλήθηκαν από αρκεβούζιο  και άλλα  πυροβόλα όπλα” το  1545 (121)
Ακόμη κατάργησε τον καυτηριασμό με πυρωμένο σίδερο ως αιμόσταση κατά τον ακρωτηριασμό και επανέφερε την περίδεση των μεγάλων αγγείων που είχε προτείνει ο Γαληνός . Μάλιστα πρότεινε τεχνική που ονόμασε  Bec de Corbeau (περίδεση εν είδει ράμφους κόρακος). Στο ακρωτηριασμό περιέγραψε πρώτος τον πόνο του άκρου φαντάσματος  και θεωρούσε ότι ο πόνος ξεκινά από τον εγκέφαλο και όχι το κομμένο άκρο. Πρότεινε δε και νευροχειρουργικές επεμβάσεις,κυρίως κρανιοανατρήσεις (122) 
Ασχολήθηκε με πλείστους κλάδους της χειρουργικής όπως την μαιευτική, ορθοπεδική (123) 
Εφεύρε χειρουργικά εργαλεία, και προσθετικά μέλη  και γενικά θα μπορούσε κανείς να πει ότι ήταν ως χειρουργός αιώνες μπροστά από την εποχή του(124)  
Ένα ιστορικό ανέκδοτο της εποχής του αναφέρει  ότι  1567 προέβη σε πειραματισμό επί ανθρώπου για να μελετήσει την αποτελεσματικότητα του γενικού αντιδότου “Bezoar stone”. Ένας αυλικός μάγειρος είχε καταδικαστεί σε θάνατο  δι’ απαγχονισμού διότι συνελήφθη να κλέβει τα ασημικά του παλατιού ,  του επροτάθη να πάρει δηλητήριο και ακολούθως θα του εχορήγητο το γενικό αντίδοτο Bezoar stone, αν επιβίωνε θα του χαριζόταν η ζωή. Όπως σωστά είχε προβλέψει ο Παρέ  το αντίδοτο δεν ήταν δραστικό και ο μάγειρος πέθανε επτά ώρες μετά την χορήγηση δηλητηρίου και αντιδότου.
Επίσης ασχολήθηκε με την Ιατροδικαστική και είχε γενικά ενδιαφέροντα,παρόλο που δεν ανταποκρινόταν στο σχήμα του  Homo Universalis  που ήταν το ιδανικό της εποχής. Υπήρξε πολυγραφότατος, έγραψε στην Γαλλική και όχι την Λατινική που ήταν του συρμού τότε διότι  μέχρι του τέλους της ζωής του δεν κατόρθωσε να την μάθει (125) 
Ο Παράκελσος είχε 10ετή  εμπειρία ως χειρουργός μισθοφορικών στρατευμάτων, έχει αμφιβολίες κατά πόσο οι χειρουργικές μέθοδοι των Αράβων (Καυτηριασμοί κλπ)  ήσαν ορθές και καυτηριάζει την χρήση κοπριάς αγελάδας, φτερών κλπ που χρησιμοποιούσε η λαϊκή ιατρική και προτείνει καθαριότητα και καλή διατροφή για να μπορέσει η φύση να ασκήσει τις θεραπευτικές της ιδιότητες. Κατακρίνει δε τους γιατρούς που θεωρούν την διαπύηση ως απαραίτητη προϋπόθεση για την επούλωση των τραυμάτων. Εισάγει δε την χρήση του λαυδάνου ως αναλγησίας (126)
Διαπρεπείς χειρουργοί της ίδιας εποχής είναι ο ,Laurent Joubert (1529-1582)  χειρουργός του Ερρίκου του Γ’,  ο Ελβετός  Félix Würtz ,  και ο Hans von Gersdorf  (1455-1529)(127) 
Τα λοιμώδη νοσήματα συνέχισαν να είναι το συχνότερο αίτιο θανάτου στην υπό εξέταση εποχή. Δύο είναι τα χαρακτηριστικά της περιόδου η λεπτομερειακή περιγραφή ενός εκάστου με αποτέλεσμα τον σαφή διαχωρισμό μεταξύ τους , και η ανακάλυψη της μολυσματικότητας, δηλαδή της μεταδόσεως τους από ασθενή σε ασθενή. Η λεπτομερής παρατήρηση οδήγησε στην αναγνώριση του εξανθηματικού πυρετού, της συφιλίδος, της οστρακιάς, του ρευματικού πυρετού, της νόσου του αγγλικού  ιδρώτος, της ινφλουέντσας, της ευλογιάς, του κοκκύτου ( 117,127)  
Παράλληλα με την παρατήρηση κάποιοι ιδιαίτερα προσεκτικοί και φωτισμένοι γιατροί άρχισαν  να υποψιάζονται την μεταδοτικότητα. Ίσως ο πρώτος που είχε σαφή υπόνοια για την μεταδοτικότητα των λοιμωδών ήταν ο Girolamo Fracastoro (1484-1553) Ιταλός γιατρός, ποιητής,φυσικός, γεωλόγος και αστρονόμος από την Βερόνα της Ιταλίας. Στο έμμετρο βιβλίο του Syphilis sive Morbus Gallicus( Σύφιλις ή Γαλλική νόσος 1530) περιγράφει την σύφιλη την ονομαζομένη  έως τότε  Γαλλικό πάθος ή Νόσο της Νεαπόλεως διότι έλαβε επιδημικό χαρακτήρα μετά την επιτυχή πολιορκία της Νεαπόλεως το 1495. Αναγνωρίζει τα στάδια της  και τους τρόπους μολύνσεως. Και την ονομάζει σύφιλη , από τον μυθικό βοσκό Σύφιλο που εμφανίζει την νόσο ως τιμωρία για την ύβρη έναντι του  Απόλλωνος. Αμφιβάλλει κατά πόσον η νόσος εισήχθη από τον Νέο Κόσμο από τους Ισπανούς,  διότι ἐξεδηλώθη ταυτοχρόνως σε πολλά μέρη  και διότι η εμφάνιση της είχε προλεχθεί από τους αστρολόγους (διόλου επιστημονικό επιχείρημα) .Ασχολείται με την θεραπεία της και υιοθετεί τον υδράργυρο και  το γουικάκιο.  (128)
Ασχολήθηκε έντονα με μελέτη των επιδημικών ασθενειών και, ενώ βρισκόταν στην υπηρεσία του Πάπα Παύλου ΙΙΙ στο Συμβούλιο του Τρεντ (1545-63), συνέστησε  απομάκρυνση του συμβουλίου στην   Μπολόνια επισημαίνοντας τον κίνδυνο της πανώλους στο Trent. 
Ο Fracastoro περιέγραψε τις ιδέες του για τις επιδημικές ασθένειες στο De contagione et contagiosis morbis (1546, 'Μόλυνση και μολυσματικές νόσοι'), δηλώνοντας ότι το καθεμία προκαλείται από ένα διαφορετικό είδος ταχέως πολλαπλασιαζομένου λεπτού σπέρματος και ότι αυτά τα σπέρματα  μεταφέρονται από τη  μολυσματική πηγή στο μολυνόμενο με τρεις τρόπους: με άμεση επαφή. από μεταφορείς- ἐναύσματα (  fomites), όπως τα λερωμένα ρούχα και τα λευκά είδη, και μέσω του αέρα. Αν και οι “μικροοργανισμοί” είχαν αναφερθεί ως πιθανή αιτία ασθένειας από τον Ρωμαίο μελετητή Marcus Varro στον 1ο αιώνα π.Χ., ο Fracastoro ήταν ο  πρώτος που  με επιστημονικό τρόπο  ασχολήθηκε με την επιδημιολογία των λοιμωδών νόσων. Η θεωρία του Fracastoro επαινέθηκε  ευρέως κατά τη διάρκεια των χρόνων του , αλλά γρήγορα ξεχάστηκε και έπεσε σε γενική αδιαφορία μέχρις το19ου αιώνος  που η ανάπτυξη της μικροβιολογίας από τον Γάλλο χημικό Louis Pasteur και τον Γερμανό γιατρό Robert Koch τον δικαίωσε πλήρως και έκανε την επιδημιολογία καινούργια επιστήμη (129,130) 
Παρόλο που η Ιατρική δεν έπαυσε να ασκείται από διάφορους αγύρτες,μάγους, κουρείς, αστρολόγους, το φαινόμενο στους υπό εξέταση χρόνους περιορίζεται αρκετά, τούτο κατά την γνώμη μου οφείλεται στην βελτίωση  του μορφωτικού επιπέδου της κοινωνίας. Αυτό είναι αποτέλεσμα της διαχύσεως της γνώσεως πού επέφερε ο ουμανισμός  Του οποίου η ανάπτυξη   πρέπει να θεωρηθεί  ως αποτέλεσμα  των οικονομικών συνθηκών και της τυπογραφίας και σε κάποιο βαθμό της μεταναστεύσεως βυζαντινών λογίων στη δύση.
Με την αύξηση του αριθμού των πανεπιστημίων παρατηρείται παράλληλος αύξηση του αριθμού των διδακτόρων ιατρών σε όλη την Δυτική Ευρώπη. Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί  ότι η πολιτεία προσπάθησε να τιθασεύσει τον έλεγχο της εκκλησίας  στην ιατρική εκπαίδευση με πρωτοστάτη την Βενετία  που εκτός των καθολικών χορηγούσε διδακτορικά διπλώματα σε όλους τους φοιτητές των πανεπιστημίων της. Οι καθολικοί ελάμβαναν το Doctores bullati και οι μη καθολικοί το Doctores academici promoti, ο Χάρβεϊ ως αγγλικανός πήρε τέτοιο δίπλωμα.  Το 1616 για να αποφύγει τον εκκλησιαστικό εναγκαλισμό δημιούργησε το Βενετικό κολλέγιο που χορηγούσε διπλώματα “Βενετική  ἐντολῇ”
 Η απασχόληση τους εκτός της ιδιωτικής ασκήσεως, κύρια ήταν ο διορισμός τους  σε ακαδημαϊκές θέσεις ή  ο διορισμός τους σε θέσεις αυλικών γιατρών και για τις ολιγαρχικές πολιτείες τις Ιταλίας ως ιατρών της πόλεως ή του άρχοντος. Η οικονομική τους θέση ήταν καλή έως πολύ καλή και η εκτίμηση στο πρόσωπο τους απεριόριστος. Σε πολλά κείμενα της εποχής αναφέρεται ότι χωρίς να είναι ευγενείς, η κοινωνία τους αποδίδει παρόμοιες τιμές, οι δε ευγενείς  τους θεωρούν φίλους και τους κάνουν ομοτράπεζους τους.
Εκτός των κειμένων,  η απεικόνιση τους από την τέχνη δείχνει, την υψηλή θέση που τους τοποθετεί η κοινωνία. Τούτο δεν πρέπει να θεωρηθεί τυχαίο διότι οι περισσότεροι πλην των καθαρών ιατρικών τους ενδιαφερόντων είχαν ευρύτερα ενδιαφέροντα, λογοτεχνία κλασσική και σύγχρονος, τέχνη, πολιτική, θεολογία, αστρονομία, φυσική , χημεία, φιλοσοφία. (117)
Σκοτεινό σημείο της περιόδου που συζητούμε, η απόλυτη βεβαιότητα καταξιωμένων ιατρών ( Παρέ, Χάξλεϊ) ότι υπάρχει μαγεία και μαγγανεία. Κάτι τέτοιο δέχεται άλλωστε και η επίσημη πολιτεία και όπως αναφέρει ο Χάξλεϊ έχει  δεχτεί επανειλημμένα εντολή  να εξετάσει γυναίκες για να διαπιστώσει αν ήταν μάγισσες, για να οδηγηθούν σε δίκη. Η μαγεία ήταν αποδεκτή τόσο από την καθολική όσο και τις εκκλησίες των διαμαρτυρομένων. Το εγχειρίδιο το οποίο κυκλοφόρησε το 1486 ο δομινικανός μοναχός και ιεροεξεταστής Heinrich Kramer  και ο θεολόγος Καθηγητής του Πανεπιστημίου της Κολωνίας Iacobus Sprenger με τίτλο Malleus Maleficarum περιλαμβάνει τρόπους διαπιστώσεως και περιγραφής της μαγείας ως και  τους τρόπους με τους οποίους θα εκμαίευτο η ομολογία των εξεταζομένων. Υπήρξε συστηματοποίηση των εφαρμοζόμενων βασανιστηρίων και σχεδόν πάντοτε το αποτέλεσμα ήταν ο θάνατος στην πυρά (131).Το βιβλίο πραγματοποίησε πολλές εκδόσεις και ήταν δεύτερο σε πωλήσεις μετά την Αγία Γραφή. Αποδοκιμάστηκε τόσο από τις εκκλησίες των διαμαρτυρομένων, όπως και την καθολική εκκλησία, ο δε Heinrich Kramer δικάστηκε από εκκλησιαστικό  δικαστήριο το1490. Ασχέτως τούτου, παρά τις απαγορεύσεις συνέχισε να κυκλοφορεί μέχρι του τέλους του 17ου αιώνος
Προς τα τέλη της υπό εξέταση εποχής άρχισε να απασχολεί τους ιατρούς και η ιατρική ηθική. To κύριο θέμα ήταν η υποβοηθούμενη αυτοκτονία. Οι εκκλησίες των  προτεσταντών δε κατόρθωσαν να καταλήξουν σε θέσεις ομοφωνίας και πολλές από αυτές συγχωρούσαν την πράξη όταν αφορούσε ψυχικώς ασθενή άτομα (132).Αντίθετα η Καθολική Εκκλησία που είχε κωδικοποιήσει την Θεολογία της μετά την σύνοδο του Trent ( Αγία Γραφή, παπικές βούλες, αναγνωρισμένα κείμενα πατέρων της εκκλησίας, αποφάσεις συνόδων) ουδέποτε έδωσε συγχώρεση στους αυτόχειρες ή τους πιθανούς βοηθούς τους (133) .


Σύγχρονη εποχή
19ος, 20ος και 21ος αιών.
Ο 19ος είναι ο αιώνας κοσμογονικών αλλαγών τόσο από απόψεως κοινωνικής ,όσο και απόψεως, όσο  και από επιστημονικής. Από κοινωνικής απόψεως είναι ο αιώνας της βιομηχανικής επαναστάσεως, της ταχείας οικονομικής αναπτύξεως ,της αποικιοκρατίας, της επεκτάσεως ,αλλά και της ήττας των  αρχών της Γαλλικής επαναστάσεως, των τοπικών πολεμικών συγκρούσεων. Η τεχνολογία κάνει άλματα με την ανακάλυψη νέων συγκοινωνιακών μέσων (σιδηρόδρομος, αυτοκίνητο) αλλά βελτιώνει και τα παλαιότερα (πλοία)με την ανακάλυψη της ατμομηχανής. Ο ηλεκτρισμός και η εφαρμογή του δημιουργούν νέες συνθήκες για την ανθρώπινη ζωή και την οικονομία. Η ανακάλυψη της νιτρογλυκερίνης από τον Nobel αλλάξει την μορφή του πολέμου ,αλλά και τις οικοδομικές και τις κατασκευαστικές εργασίες των δημοσίων έργων. 
Η επιστήμη γνωρίζει αλματώδη άνοδο ιδιαίτερα στη φυσική, η γεωλογία, η αστρολογία, η βιολογία.(134) Η ιατρική άρχισε να αναπτύσσεται στο δεύτερο ήμισυ του αιώνα και η ανάπτυξη οφείλεται στην ανάπτυξη άλλων επιστημών όπως η βιολογία, η χημεία, φυσική . Φαίνεται ότι η ιατρική από τα τέλη του 19αιώνος η ιατρική από τέχνη γίνεται επιστήμη (135)
Δύο ήταν οι ανακαλύψεις που έφεραν την ουσιαστική επανάσταση στην ιατρική α) η ανακάλυψη των μικροβίων από τον  Louis Pasteur και β)η ανακάλυψη της δημιουργίας των ειδών μέσω φυσικής επιλογής από τον Charles Robert Darwin.
Ο εικοστός αιώνας έχει να παρουσιάσει δύο παγκοσμίους πολέμους, μια επανάσταση, την Ρωσική ,χωρισμό του υπάρχοντος κόσμου σε δύο στρατόπεδα μετά το 2ο Παγκόσμιο πόλεμο, συνέχιση της εξελικτικής ανάπτυξης επιστήμης και τεχνολογίας, αγώνα των υπερδυνάμεων για κατάκτηση του διαστήματος υποχώρηση του θρησκευτικού αισθήματος, βελτίωση της ζωής όλων των ανθρώπων που ανήκουν στον πολιτισμένο κόσμο.  
Ο 21ος  χαρακτηρίζεται από την επιβάρυνση του περιβάλλοντος, ψηφιακή επανάσταση και την εποχή της πληροφορίας, που είναι άγνωστο πόσο  θα επηρεάσουν την ανθρώπινη ζωή, θετικά ή αρνητικά; 
Η θεωρία της εξελίξεως των ειδών, η οποία πρέπει να θεωρηθεί ως αληθής, κατά γνώμη των βιολόγων (137) και κατά τον Χάξλεϊ υπήρξε «αδιαμφισβήτητα η πιο σημαντική ανακάλυψη στον τομέα της βιολογίας»(138), ο δε εισηγητής της Darwin που έχει χαρακτηριστεί ως μία από τις σπουδαιότερες μορφές της ανθρώπινης ιστορίας(139).έφερε διάσταση και μάλιστα έντονη μεταξύ Χριστιανικής Θρησκείας και επιστήμης. Διότι είναι πασιφανές ότι η θεωρία της φυσικής επιλογής αμφισβητεί ευθέως το αφήγημα  της γενέσεως και επομένως τον Θεό, ως δημιουργό. Γεγονός που είναι πηγή εντόνων διενέξεων μεταξύ θεολόγων και επιστημόνων. Η πρώτη μεγάλη αντιπαράθεση ακολούθησε επτά μήνες μετά την έκδοση των παρατηρήσεων του Darwin “Η Καταγωγή των ειδών” μεταξύ του επισκόπου της Οξφόρδης Samuel Wilberforce, και του Γάλλου γιατρού Thomas Henry Huxley (1825–1895) τον οποίο αποκαλούσαν ειρωνικά του “το μπουλντόγκ του Δαρβίνου” για την αφοσίωση του στην εξελικτική θεωρία. Ως ήταν αναμενόμενο η αντιπαράθεση δεν κατέληξε σε κάποια σύγκλιση αλλά διαπίστωσε το χάσμα θεολογίας και επιστήμης. Εν κατακλείδι έδειξε τις δύο τάσεις της κοινωνίας εκείνη που επικροτούσε την θρησκεία και εκείνη που επικροτούσε την επιστήμη. Αν και η εξελικτική θεωρία δεν είχε επίδραση στην κλινική ιατρική οι περισσότεροι των ιατρών την υιοθέτησαν και έγιναν συνήγοροι του εξελικτικού νατουραλισμού , ο οποίος δεν είχε καμιά πιθανότητα να αφήσει κανένα ρόλο για το Θεό στη φύση. Από τους πρώτους γιατρούς του υιοθέτησαν το εξελικτικό νατουραλισμό ήταν ο ήδη αναφερθείς Thomas Henry Huxley και ο διαπρεπής Γάλλος χειρουργός και ανθρωπολόγος Pierre Paul Broca. Προς το τέλος το19ου αιώνος πλείστοι όσοι γιατροί ακολούθησαν την εξελικτική θεωρία και σιγά σιγά διερράγη ο δεσμός θρησκείας και επιστήμης, με αποτέλεσμα η ιατρική να καταστεί περισσότερο επαγγελματική, και έτσι να χάσει εντελώς το όποιο χαρακτήρα τέχνης είχε μέχρι τότε και να γίνει επιστήμη(136). 
Ένα ακόμη σημείο αντιπαραθέσεως των προτεσταντικών εκκλησιών με την επιστήμη είναι αυτή καθεαυτή η Αγία Γραφή. Η Αγία Γραφή κατά την άποψη όλων των Χριστιανών είναι θεόπνευστο αποκαλυπτικό κείμενο που το έδωσε ο ίδιος ο Θεός στον άνθρωπο ως οδηγό ζωής, γράφτηκε από προφήτες και αποστόλους υπό την καθοδήγηση του Αγίου Πνεύματος. Ήδη όμως από τις αρχές του 18ου αιώνος υπό την επήρεια της κουλτούρας της αναγεννήσεως προτεστάντες θεολόγοι  άρχισαν την αντιμετωπίζουν και να την αναλύουν όπως κάθε κλασικό κείμενο και εύρισκαν αρκετά πράγματα υπερφυσικά ιδιαίτερα όσον αφορά τους προφήτες  και τα θαύματα. Έτσι άρχισε η μελέτη της Γραφής με κριτικό πνεύμα. Στις αρχές του 19ου έως το τέλος του 19ου  η κριτική ανάλυση των κειμένων της Γραφής άρχισε να γίνεται στα πανεπιστήμια από καθηγητές σπουδαγμένους στην Γερμανία  Αυτό ήταν το κίνημα ονομάστηκε ““higher criticism,” και αφορούσε τις ΗΠΑ. Οι απόψεις τους δεν συζητήθηκαν καν από τους συντηρητικούς προτεστάντες, ενώ οι προοδευτικοί (φιλελεύθεροι) προσπάθησαν να εναρμονίσουν την πίστη κρατώντας μόνον όσα δεν αντιστρατεύονται στα ευρήματα της επιστήμης. Για τους φιλελευθέρους η θρησκευτική εμπειρία περισσότερον από τα αναγραφόμενα στην Γραφή πρέπει να είναι η βάση για τον επαναπροσδιορισμό της πίστεως και των ηθικών αρχών.
Θεωρούν ακόμη τα στοιχεία της βιβλικής ηθικής απαρχαιωμένα και ακατάλληλα για την σύγχρονη κοινωνία. Θα έλεγε κανείς ότι ο Αμερικανικός Προτεσταντισμός χαρακτηρίζεται από θεολογικό και ηθικό πλουραλισμό με ένα εύρος θέσεων που αντικατοπτρίζουν παρεκκλίνουσα ηθική προοπτική, μερικές των οποίων ελάχιστα σχετίζονται με με βιβλικές νόρμες.(136)
Αν αυτά προστεθούν στη εξελικτική  θεωρία νομίζω ότι εξηγείται πλήρως η αντίθεση θρησκείας και ιατρικής. 
Εκείνο που είναι ιδιαίτερα εμφανές κατά το υπό εξέταση χρονικό διάστημα είναι η υποχώρηση των προτεσταντικών ομάδων που γνωρίσαμε κατά την πρώιμο σύγχρονη εποχή και η εμφάνιση άλλων που έχουν χαλαρή θεολογική σχέση με τις ομάδες που προαναφέρθηκαν και μερικές φορές είναι μείγματα χριστιανικών αντιλήψεων και φιλοσοφικών συστημάτων ή άλλων  μονοθεϊστικών ή μη θρησκειών. Ευνόητο είναι ότι δε θα ασχοληθούμε με τις χωριστές εκκλησίες προτεσταντικές εκκλησίες διότι κάτι τέτοιο δεν είναι σκοπός μας, ούτε θα εξετάσουμε το εάν και κατά πόσο κάθε ολιγομελής επηρέασε την άσκηση της ιατρικής. 
Απλώς θα αναφερθούμε σε ισχυρές προτεσταντικές ομάδες που είχαν επήρεια στην άσκηση της ιατρικής είτε θεωρώντας ως παντελώς άχρηστη για την σωματική υγεία του ασθενούς, ή για την ψυχή του. Θα έλεγα ότι θα αναφερθώ σε ισχυρές από απόψεως αριθμού μελών ομάδες που  ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά τους είναι η πίστη τους στην θαυματουργική ίαση. Έτσι ομάδες με μεγάλο αριθμό μελών δημιουργήθηκαν κατά τον 19ο αιώνα όπως οι πεντακοσιανοί, οι αντεβενιστές οι  Μεθοδιστές, οι ευαγγελιστές,  οι ευσεβιστές, οικουμενιστές, οι μάρτυρες Ιεχωβά, οι Μορμόνοι, οι Χαρισματικοί κλπ. Κάποιες από αυτές  η σχέση τους με την ιατρική δεν θα έλεγε κανείς ότι είναι η καλύτερη δυνατή ,περιφρονούν παντελώς την ιατρική(πεντακοσιανοί , αντεβενιστές, Μορμόνοι, Μεθοδιστές) πιστεύοντας ότι δεν υπάρχει ανάγκη ιατρικής διότι ο Χριστός με τον σταυρικό θάνατο του κατάργησε την νόσο και εκείνο που χρειάζεται είναι η προσευχή η οποία θεραπεύει με θαυματουργικό ή φυσικό τρόπο τον ασθενή. Μετά από προσωπικές εμπειρίες των ιδρυτών τους ή υψηλοβάθμων στελεχών τους η τάση αυτή υποχώρησε προοδευτικά και σήμερα όλοι σχεδόν την νόσο,την θεωρούν αρμοδιότητα της ιατρικής( 140,141) εκτός κάποιων ολιγαρίθμων σεκτών (142) 
Πρέπει να τονιστεί ότι στην υπό εξέταση παρουσιάζει  πολύ σημαντικές αλλαγές στη νοσοκομειακή (143)νοσηλεία των σωματικών και των ψυχικών νοσημάτων.
Τα νοσοκομεία τον 4ο μΧ αιώνα δημιουργήθηκαν για την βοήθεια των ενδεών. Λόγω των μικρών δυνατοτήτων της ιατρικής είχαν περιοριστεί στην φροντίδα του ασθενούς και την ανακούφιση των συμπτωμάτων και λιγότερο στην θεραπεία της νόσου. 
Το τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνος και μετά, η ιατρική με τις προόδους που κατέγραψε , κατάφερε να έχει ασφαλέστερη διάγνωση και αποτελεσματικότερη θεραπευτική αγωγή,τα δε νοσοκομεία από 1870 κατέστησαν κέντρα επιστημονικής έρευνας και εκπαιδεύσεως στις ΗΠΑ. Μέχρι τότε η αγωγή στο σπίτι ήταν προτιμότερη. Η πρόοδος όμως κατέστησε αναγκαία την αλλαγή της δομής των υπαρχόντων και τη δημιουργία νέων προσαρμοσμένων στις νέες συνθήκες , ώστε να μην αποτελούν μόνο κέντρα θεραπείας απόρων,αλλά να είναι κατάλληλα κέντρα για την αντιμετώπιση των βαρέως πασχόντων. Η επαγγελματικοποίηση της νοσηλείας και η εισαγωγή αντισηπτικών στη χειρουργική βοήθησε στην εμφανή βελτίωση της καθαριότητας των νοσοκομείων και την αύξηση του αριθμού  και του μεγέθους τους Έτσι από 178 νοσοκομεία το 1873 με 50000 κλίνες (συμπεριλαμβανομένων και των ψυχιατρικών) αυξήθηκαν σε 4,359 με 421065 κλίνες το 1910 και 6991με 1,186,262 κλίνες το 1939.(136,143)Παρομοία είναι η κατάσταση και στη Δυτική Ευρώπη με μικροδιαφορές  εξαρτώμενες από το μέγεθος της οικονομίας  και τις κοινωνικές ανάγκες.  
Η σημαντικότερη ίσως αλλαγή, ήταν η αλλαγή του ιδιοκτησιακού και του διαχειριστικού μοντέλου από  νοσοκομεία φιλανθρωπικού χαρακτήρα μετατρέπονται  σε επιχειρήσεις  με τους διαχειριστές και τους γιατρούς να το επάνω χέρι .Έτσι  μειώνεται ο συμπονετικός και ο πνευματικός (spiritual) χαρακτήρας που είχαν ιστορικά. 
Τύχη του ψυχιατρικού ασθενούς τους προηγούμενους ήταν ελαφρώς καλύτερη από εκείνη του εγκληματία μιας και ο δαιμονισμένος εθεωρείτο ως εν δυνάμει εγκληματίας και οι συνθήκες νοσηλείας μέχρι την επικράτηση της Γαλλικής Επαναστάσεως ήταν κακές ως χείριστες. Το πρώτο διάσημο ψυχιατρικό νοσοκομείο ήταν το Bethlem Royal Hospital  που άρχισε να λειτουργεί ως νοσοκομείο το1337 ενώ 20 χρόνια αργότερα δέχτηκε τον πρώτο ψυχιατρικό ασθενή. Η διασημότης του οφείλετο στην απάνθρωπη συμπεριφορά του έναντι των εγκλείστων ψυχιατρικών ασθενών(δέσιμο με αλυσίδες,παρατεταμένη απομόνωση, μικρές μερίδες τροφής,βίαιη συμπεριφορά του προσωπικού που ήταν αριθμητικά λίγο, ανεπαρκής ένδυση και υπόδηση, κακές συνθήκες  υγιεινής. Απασχόλησε  πολλάκις την κοινή γνώμη  για δίφορα οικονομικά σκάνδαλα,όπως και το κοινοβούλιο. Το κοινοβούλιο διαπίστωσε ότι η κατάσταση όντως είναι κακή από κάθε άποψη . Ψήφισε νόμο για Χορήγηση 10,000 λιρών  Για την βελτίωση των υποδομών και της ζωής των τροφίμων. Το συμβούλιο αποφάσισε την μεταφορά του ιδρύματος σε άλλη περιοχή και την κατασκευή πολυτελούς οικοδομής η οποία θεωρήθηκε αρχιτεκτονικό κόσμημα, δυστυχώς όμως σύντομα εγκαταλείφθηκε για λόγους στατικής. Η δε ζωή των ασθενών συνέχισε να είναι κακή. Βέβαια η κατάσταση μοναδική, παρόμοιες καταστάσεις παρατηρούνταν σποραδικά  και  σε ιδρύματα της Ευρώπης και της Αμερικής( 144).
Το 1793 ο Philippe Pinel(1745-1826)κατέστη πολιτικά υπόπτος ότανζήτησε από το Επαναστατικό Συμβούλιο του Παρισιού την άδεια να απελευθερώσει μερικούς ψυχασθενεί από τις αλυσίδες τους στο Bicetre Hospital (145) .Στο βιβλίο του Traité medicophilosophique sur l’alienation mentale συνιστουσε πιο ανθρώπινη συμπεριφορά και αποφυγή της βίας στον ψυχικά άρρωστο. Τον ακολούθησαν δύο Quaker φιλάνθρωποι ο William Tuke,έμπορος τσαγιού  και ο Dr Edward Long Fox. Οι οποίοι καθένας χωριστά ή εν συνενοήση μετά τον θάνατο κουακέρου στο York County Asylum  ο πρώτος άνοιξε το άσυλο York Retreat το 1796 και ο δεύτερος μετάφερε το άσυλο του σε άλλη θέση  στο Brislington το 1804 και αύξησε τη δυναμικότητα του σε 84 κλίνες .Το δεύτερο θεωρήθηκε μοντέλο ψυχιατρικής θεραπείας ( ενθάρρυνε τους ασθενείς να έχουν χρήσιμες δραστηριότητες στον κήπους και την αυλή και απέφευγε κάθε μορφή βίας) Πιθανολογείται ότι ο Fox είχε επηρεαστεί από τον Pinet τον οποίο είχε συναντήσει επανειλημμένα στο Παρίσι. Οι προσπάθειες των Tuke και Fox διέγειραν την κοινή γνώμη που απαίτησε αλλαγή των συνθηκών  και στα δημόσια ψυχιατρεία. Μάλιστα επιτροπή της Βουλής των Κοινοτήτων που δημιουργήθηκε για την μελέτη του θέματος,  συνέστησε απαγόρευση του αλυσοδέματος και σε περίπτωση κινδύνου ζωής τόσο του ιδίου του ασθενούς ή των άλλων  την βραχυχρόνια νοσηλεία σε μονήρη θάλαμο  υπό συχνή παρακολούθηση.
Ο θόρυβος που έγινε περιόρισε την αντίληψη ότι η ψυχική νόσος είναι θεϊκή τιμωρία για ανήθικη ζωή και πολλοί  διανοούμενοι προώθησαν την ιδέα ότι είναι αποτέλεσμα φυσικών αιτίων τα οποία δεν ήταν μέχρι τη στιγμή εκείνη δυστυχώς δεν ήταν  γνωστά. Στην λαϊκή συνείδηση όμως συνέχισε να θεωρείται αποτέλεσμα ηθικών παρεκτροπών, αλλά και φυσικών παραγόντων ως ο αυνανισμός, η χρήση ευφραντικών ουσιών περιλαμβανομένου και του οινοπνεύματος (144,136). Εδώ θα ήθελα να μου επιτρέψετε μια παρέκβαση για να αναφέρω μια προσωπική μαρτυρία Το πρώτο ψυχιατρικό ίδρυμα που άνοιξε στην Ελλάδα ήταν το “Δρομοκαΐτειο”  το 1887. μέχρι τότε ο ψυχικά άρρωστος ήταν βάρος για την οικογένεια που δεν ήξερε  πως να τον βοηθήσει κι αν ήταν ακίνδυνος τα πράγματα ήταν σχετικά εύκολα κάθε χωριό ήθελε τον τρελό του. Όταν τα πράγματα δυσκόλευαν η καταφυγή ήταν τα μοναστήρια όπου δεχόταν ψυχιατρικούς ασθενείς, πρώτο που γινόταν ήταν το δέσιμο με αλυσίδες που ήταν περασμένες με κρίκους στα τοιχώματα ή στο δάπεδο της εκκλησίας ή του παρεκκλησίου του μοναστηριού και μετά ο δυστυχής  υφίστατο πλείστες όσες ταλαιπωρίες (νηστεία  παρατεταμένη μέχρι λιμού, καθημερινή λειτουργία και μετάληψη αν δε την αρνείτο ή την έφτυνε όπως φαίνεται ήταν συχνό ο σωφρονισμός περιλάμβανε στέρηση τροφής και γενναίο  ξυλοδαρμό ή φάλαγγα) Πώς τα έχω πληροφορηθεί αυτά που αναφέρω θα σας εξηγήσω πάραυτα. Σε ηλικία οκτώ ετών ξεναγήθηκα στο μοναστήρι του Οσίου Λουκά στο Στείρι μαζί με τους γονείς μου. Στο υπόγειο που είναι ο Ναός της Αγίας Βαρβάρας μου έκαναν εντύπωση ότι σχεδόν όλοι οι άγιοι δεν είχαν μάτια και κάτι τεράστιοι σιδερένιοι κρίκοι ήταν παλουκωμένοι στους πλαϊνούς τοίχους. Ρώτησα και για τα δύο,ο ξεναγός καλόγερος μου απάντησε ότι τα μάτια τα βγάλανε οι αγαρηνοί, την άλλη  μου ερώτηση λες και δεν την άκουσε . Χρόνια μετά δευτεροετής φοιτητής έμαθα από συνάδελφο που δεν ζει σήμερα ότι η εκκλησία είχε χρησιμοποιηθεί ως ψυχιατρείο μέχρι του πρώτου παγκοσμίου και για την χρησιμότητα των κρίκων. Επειδή ο αείμνηστος ήταν πολύ σοβαρό πρόσωπο δεν είχα κανένα λόγο να αμφισβητήσω τα λεγόμενα του.

Βιβλιογραφία
1. Durant Will Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού ( Μεταφ Ανδρέας Φραγκιάς),Αφοί Συρόπουλοι,  Τόπος δεν αναφέρεται,τόμος Α , 1969 σελ 91-92
2.Amundsen D W . Medicine, society, and faith in the ancient and medieval worlds, Baltimore and London, Johns Hopkins University Press, 1996 2–5.
 3.Ferngren Gary: Medicine and Religion: A Historical Introduction, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2014.p 1-14
    4.James P. Allen. The Art of Medicine in Ancient Egypt, Metropolitan Museum of Art, New York,2005.
5.Walker A A: Neolithic Surgery Archive, 1997,vol ,50 No 5.
6.Παλαιά Διαθήκη,Λευτικό. 1-7
7.Παλαιά Διαθήκη,Λευτικό.11-15
8. Παλαιά διαθήκη Σοφία Σειράχ.30:14-17, 37:30-31
9.. Newmyer S. T “Talmudic Medicine and Greco-Roman Science: Crosscurrents and Resistance,” in Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt II.37, 3 (1996): 2904.
10.Retief PF, Cilliers L,Hippocrates: facts and fiction Acta Theologica 2006 ;22 ,(Suppl 7)1-13
11.Edelstein L. Τhe Hippocratic Physician. In: O. & C.H. Temkin (ed.). Ancient Medicine. Baltimore: John Hopkins University Press 1987
12.  Γ Κ Πουρναρόπουλου, Ιπποκράτους Άπαντα. Αθήναι(βιβλιοθήκη Παπύρου) 1937-41, 9-24.
13.Δ Λυπουρλής, Ιπποκράτης ,Ιατρική θεωρία και πράξη,Ιατρικά θέματα,2η έκδοση Ζήτρος Θεσσαλονίκη, 2001: 11-60
14.Δ Λυπουρλής, Ιπποκράτης ,Ιατρική Δεοντολογία, Νοσολογία ,Ζήτρος Θεσσαλονίκη, 2001: 11-35
15.Λαμέρας Κ. Γαληνός Περί κράσεων , Άπαντα Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων Πάπυρος 1975; 3-22.
(16)Κουτρούμπας Δ. Η Φαρμακολογία του Γαληνού. Διδακτορική Διατριβή. Αθήνα ː Ε.Κ.Π.Α. 2010, 289
17.Γαληνός https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%B1%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CF%8C%CF%82 Επίσκεψη 7-6-2023
18.Koutroumpas DC, Koletsi-Kounari H. Galen on dental anatomy and physiology. J. Hist. Dent. 2012;60:37-49.
19.Retief PF, Cilliers L Medical practice in Graeco-Roman antiquity. Curationis 29, 2006: 34-40
20 Nutton V The Perils of Patriotism. Pliny and Roman Medicine. In: From Democedes to Harvey: Studies in the History of Medicine. London: Variorum Reprints1988, 37- 48.
21. Gary Ferngren: Medicine and Religion: A Historical Introduction, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2014 p 55-72
22.Retief PF, Cilliers L. The Evolution of hospitals from Antiquity to The Renaissance. Acta Theologica 2005; Supplementum 7: 213 -232
23. Coloumella: On Agriculture. Loeb Classical Library Vol. III. Transl. E.S. Forster. Cambridge, MA: Harvard University Press 1955 XI.1.8; XII.3.8
24 Pedanius Dioscourides https://en.wikipedia.org/wiki/Pedanius_Dioscorides επίσκεψη την 1/6/2023
25.Bauer Petrovska, Biljana. "Historical review of medicinal plants' usage". Pharmacognosy Reviews. 2012;6 (11): 1–5
26.Gary Ferngren: Medicine and Religion: A Historical Introduction, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2014,73- 92
27.Holzner J. Παύλος και οι φιλόσοφοι των Αθηνών το 50μΧ . Ακτίνες 1947;67:172-179.
28 Σωτήριος Σ. Δεσπότης: Ο Απόστολος Παύλος στην Αθήνα,Αθήνα. Εκδόσεις «Άθως» ;2009 :σελ 184-186.
29..Ackerknecht H A. A Short History of Medicine.,The Johns Hopkins University Press, Baltimore 1982,p79-93.
30.Wassermann Geneeskunde in die Bybel. Pretoria: Van Schaik 1997:107-111
31.Amundsen DW. Medicine and faith in early Christianity. Bull. Hist. of Med. 1982;56: 326-350.
32. Ν Γαλανάκης. Η Άσκηση Ιατρικής τον Μεσαίωνα, Εταιρεία Διάδοσης του Ιπποκρατείου Πνεύματος,Αθήνα ,2018;14: 34 -51.
33 Μεγάλου Βασιλείου. Περί των φαρμάκων της Ιατρικής https://alopsis.gr/%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%AF-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CF%86%CE%B1%CF%81%CE%BC%CE%AC%CE%BA%CF%89%CE%BD-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B9%CE%B1%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82-%CE%BC%CE%AD%CE%B3%CE%B1%CF%82-%CE%B2/ 1/9/2021, Επίσκεψη 30/1/2023.
34.Ιερομόναχος Αντίπας Αγιορειτης,Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος και η τιμή προς τους ιατρούς https://orthodoxia.info/news/o-agios-ioannis-o-chrysostomos-tim/ 23/11/2021, Επίσκεψη 30/1/2023
35.Retief PF, Cilliers L The influence of Christianity on medicine from Graeco-Roman times up to the Renaissance. Acta Theologica 2006;22,(Suppl 7),259-277.
36.Spapiro KA, Spapiro E. The powerful placebo: From ancient priest to modern physician. Johns Hopkins University Press. Baltimore,1997
37.Peregrine Horden, “The Death of Ascetics: Sickness and Monasticism in the Early Byzantine Middle East,” reprinted in his Hospitals and Healing from Antiquity to the Later Middle Ages .Aldershot, UK, 2008., essay X, 41–52.
38  Adolf Harnack, The Mission and Expansion of Christianity in the First Three Centuries, trans. and ed. James Moffat, 3 vols. New York, 1904; 1:195n1
39.Retief F P & Celliers L. Epidemics of the Roman Empire, 27 BC-AD 467. S.A. Med. Journ,2000; 90:267-272.
40. Stark R,  The Rise of Christianity: A Sociologist Reconsiders History,  Princeton University Press, Princeton NJ; 1996:74–91,
41.Miller ST. Η γέννησις του νοσοκομείου στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Μετάφραση Ν Κελέρμενος, Ιερά Μητρόπολις Θηβών και Λεβαδείας,, The Hohns Hopkins University Press, xvi-xLiii, 1998. και 3-13
42.Andrew Todd Crislip, From Monastery to Hospital: Christian Monasticism and the Transformation of Health Care in Late Antiquity Ann Arbor, MI, 2005: 101–2.
43.Allan N. Hospice to hospital in the Near East: an instance of continuity and change in late antiquity. Bull. Hist. Med.1990; 64:447-450.
44 Gary Ferngren: Medicine and Religion: A Historical Introduction, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2014:(93-118)
45. Murray, Al . «Should the Middle Ages Be Abolished?». Essays in Medieval Studies 2004; 21: 1–22.
46.Mount T. Medieval Medicine, its Mysteries and Science. Amberley  Publishing Gloucester 2016: p152-170.
47.Castiglinii A. Ιστορία της Ιατρικής, Μινώταυρος 1961,τόμος Α,σελ285-308
48.Voigts Linda. "Anglo-Saxon Plant Remedies and the Anglo-Saxons. The University of Chicago Press, 1979. p. 251 -265
49.Ackerknecht H A. A Short History of Medicine.,The Johns Hopkins University Press, Baltimore 1982,p79-93.
50.Castiglinii A. Ιστορία της Ιατρικής, Μινώταυρος 1961,τόμος Α,σελ285-308
51.Sweet, V . "Hildebrand of Bingen  and the Greening of Medieval Medicine". Bulletin of the History of Medicine.1999; 73 : 381–403.
 52.Faith W. Medieval Medicine: A Reader. Toronto: University of Toronto Press.2010. 
53.Castiglinii A. Ιστορία της Ιατρικής, Μινώταυρος 1961,τόμος  Α,σελ-311-385
 54   Conrad L,  Neve M , Nutton V, Porter R , Wear A . The Western Medical Tradition 800 BC to AD 1800. Cambridge University Press, New York, 1995, p16–25 
55.Durant W. Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού,  Η Οικονομική  Επανάστασις 1066-1300. Ε Συρόπουλοι και Κουμουντουρέας , Αθήνα 1958, τόμος 4ος,σελ720-761
56.Luis H. Toledo-Pereyra, Galen's Contribution to Surgery Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, 1973 , XXVIII, 357–375, 
57.Mustain JK ,A rural medical practitioner in fifteenth-century England. Bull Hist Med1972 ;46:469-76
58.Mount T. Medieval Medicine, its Mysteries and Science. Chapter 3 Amberley  Publishing Gloucester 2016p51-71 
59 Minkowski, W L. Women Healers of the Middle Ages: Selected Aspects of Their History. Amer J Pub Health.1992;82 : 288–295
60. Greilsammer, M.  The Midwife, the Priest, and the Physician: The Subjugation of Midwives in the Low Countries at the End of the Middle Ages. The Journal of Medieval and Renaissance Studies. 1991;.21: 285–329.
61.Mount T. Medieval Medicine, its Mysteries and Science. Chapter 4 Amberley  Publishing Gloucester 201 σελ71-87
62.http://www.greekmedicin.net/diagnosis/Pulse_Diagnosis.html. Επίσκεψη στις 2/3/2023
63.Anegeletti LR,Cavarra B. Critical and historical approach To Theophilus’ De Urinis. Urineas blood’s percolation made by the kidney and  uroscopy in middle ages. 1994; 14 :282-89
64.Diamandopoulos AA, Goudas CP..The Late Greco-Roman and Byzantine contribution to the evolution of laboratory examinations of bodily excrement. Part 1: Urine, sperm, menses, and stools. Clin Chem Lab Med,2003;41:963-69
65.Talbot CH. Medicine in Medieval England. London,  Oldbourne, 1967 p131
66.Green, M (). "Women's Medical Practice and Health Care in Medieval Europe". Signs. 1989; 14: 434–473.
67.Mount T. Medieval Medicine, its Mysteries and Science. Chapter 7 Amberley  Publishing Gloucester 2016 p 126-51
68.Wyman AL. The surgeoness : the female practitioner of surgery 1400-1800. Med Hist 1984;28:22-41 
69Lipinska M. Les femmes et le progres des sciences medicales. Paris (France): Masson; 1930 
70.Wirtfeld AD The history of women in surgery.  Can J Surg;2009:317-20 
71Monica H. Green, ed. and trans. The ‘Trotula’: A Medieval Compendium of Women’s Medicine Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2001.    
 72. Schreiber W &Mathys FK Infectio: Infectious diseases in the History of Medicine, Basle .Editiones “Roche”1987 
73. JFC HecKer.. The epidemics of the middle ages( translated by BG      Babicton),London, George Woodfall &Son MDCCXLIV προσπέλαση από  Darligton Memorial Library, University of Pittsburgh
74. Procopius, History of the Wars, 7 Vols., trans. H. B. Dewing, Loeb Library of the Greek and Roman Classics, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1914, Vol. I, pp. 451–73.
 75  Wiechmann I, Grupe G. Detection of Yersinia pestis DNA in two early medieval skeletal finds from Aschheim (Upper Bavaria, 6th century A.D.)" Am J Phys Anthropol 2005 ;126 : 48–55 
 76. Brodman E. Medieval Epidemics. Bull Med Libr Assoc. 1953 ; 41: 265–272. 
 77.Mount T. Medieval Medicine, its Mysteries and Science. Chapter 1 Amberley  Publishing Gloucester 2016 p 29-30 
78. Bασιλείου Σπανδάγου Η Ιατρική του Βυζαντίου http://vizant         naistorika.blogspot.gr/2016/07/blog-post_5.html Επίσκεψη 29-1-2018  
79. Καλόφωνος ΓΘ. Ασθένεια και σωματικότητα στο πρώιμο Βυζάντιο. Τα θαύματα του Αγίου Αρτεμίου. Αρχαιολογία &Τέχνες 2007, 103:42-49  
 80.  Κολάκης Ι. Άγιες θεραπεύτριες στο Βυζάντιο. Κοινωνικό φύλο και θεραπεία. Το παράδειγμα της Ειρήνης Χρυσοβαλάντου στα αγιολογικά κείμενα. Αρχαιολογία & Τέχνες 2007, 103:34-41 
 81.. Αγγελίδη ΧΓ. Καταγώγια, νοσοκομεία και ξενώνες. Η διαδρομή της περίθαλψης στο Βυζάντιο. Αρχαιολογία & Τέχνες 2007,103:14–19.
    81.  Miller ST. Η γέννησις του νοσοκομείου στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ιερά Μητρόπολις Θηβών και Λεβαδείας,, The Hohns Hopkins University Press 40-63, 1998
  82. οππ σελ 16-37
   83Μουζάλη Αφένδρα. Περίθαλψη ασθενών στο Βυζάντιο Αρχαιολογία και Τέχνες,    2001; 81:102-108 2007;103:10-13
   84. Τράκα Ν. Η βυζαντινή Ιατρική. Αρχαιολογία & Τέχνες 2007, 103:6-9 
    85. Pentogalos G.E. &. Lascaratos J.G , A surgical operation performed on siamese twins during the tenth century in Byzantium, Bull Hist Med 1984;58:  99-102. 
86.Nunn N,Qian N. The Columbian Exchange :A history of diseases, food and ideas. Journal of Economic Perspectives 2010;2: 163-188
87.Αναγέννηση. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, εκδοτικός οργανισμός Πάπυρος, Αμαρούσιο Αττικής 1996, τόμος 8ος,σελ 160-204
88.Brucker, G. Renaissance Florence. University of California Press. Oakland  Ca 1983 p. 8
       89, Τριακονταετής Πόλεμος, Από Βικιπαιδεία https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B1%CE%B5%CF%84%CE%AE%CF%82_%CE%A0%CF%8C%CE%BB%CE%B5%CE%BC%CE%BF%CF%82# Επίσκεψη 20/6/2023
90.Benedict, Philip.  The Saint Bartholomew's Massacres in the Provinces. The Historical Journal, 1978; 21: 205–225.
91 E. Harris Harbison, “The Protestant Reformation,” in Christianity and History. Princeton University Press, Princeton, NJ, 1964:141–56.
 92.Brecht, Martin. Martin Luther. tr. James L. Schaaf, Philadelphia: Fortress Press, 1985–93, 1:112–27.
93.E. B. Davis and M. P. Winship, “Early-Modern Protestantism,” in The History of Science and Religion in the Western Tradition: An Encyclopedia, ed. G. B. Ferngren; New York, 2000: 281–87.
94.Gary Ferngren: Medicine and Religion: A Historical Introduction, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2014: 136 -164
95.E. L. Eisenstein, The Printing Press as an Agent of Change: Communications and Cultural Transformations in Early-Modern Europe (Cambridge, 1979; 2:636–82.
96.Keith Thomas, Religion and the Decline of Magic New York, 1971:124–25;
97.Colin Brown, Miracles and the Critical Mind Grand Rapids, MI, 1984:13–18.
98.J. Sidlow Baxter, Divine Healing of the Body Grand Rapids, MI, 1979:77–89.. 
99C. Lindberg, “The Lutheran Tradition,” in Caring and Curing: Health and Medicine in the Western Religious Traditions, ed. Ronald L. Numbers and Darrel W. Amundsen1986; reprint, Baltimore, 1997, quotations from 178;
100.J. H. Smylie, “The Reformed Tradition,” in Caring and Curing: Health and Medicine in the Western Religious Traditions, ed. Ronald L. Numbers and Darrel W. Amundsen 1986; reprint, Baltimore, 1997, 208–12.
101.Roger French, Medicine before Science: The Rational and Learned Doctor from the Middle Ages to the Enlightenment Cambridge:147–48.
102 Ole Peter Grell, “The Protestant Imperative of Christian Care and Neighborly Love,” in Health Care and Poor Relief in Protestant Europe, 1500–1700, ed. Grell and Cunningham, London;1997: 43–65.
103.Natalie Zemon Davis, “Poor Relief, Humanism and Heresy,” in Society and Culture in Early Modern France Stanford, 1975; 17–64.
104.John Henderson, “Healing the Body and Saving the Soul: Hospitals in Renaissance Florence,” Renaissance Studies 15 (2001): 216
105.Agnew, John. "Deus Vult: The Geopolitics of Catholic Church". Geopolitics. 2010;15: 39–61.
106.D. Gentilcore, Healers and Healing in Early Modern Europe Manchester, UK, 1998;125–55.
107. Νέαρχος Γαλανάκης. Ιατρική της Αναγεννήσεως στο Ιατρική Φροντίδα του Ασθενούς από τη Χρήση των Βοτάνων και τη Θεραπευτική του Ιπποκράτη στη Σύγχρονη Φαρμακευτική Αγωγή. ΕΔΙΠ , Αθήνα 2019;15:80-98.
108.Sterpetti VΑ Anatomy and physiology by Leonardo: The hidden revolution? Surgery 2016;159:675-87
109.O'Malley, Charles Donald. Andreas Vesalius of Brussels, 1514–1564. Berkeley : University of California Press, 1964. pp. 21–27.
110.Andreas Vesalius https://en.wikipedia.org/wiki/Andreas_Vesalius επίσκεψη στις 26/1/2022
111.Jones CD. Renaissance Medicine. Laboratory Medicine, 1980; 11:756-59
112.Κατσαρού Ε, Μπανκώβ Τ, Ποταμίτης Ν. Ο Ανατόμος της Αναγέννησης και η Ζάκυνθος. Ιατρικά  χρονικά Βορειοδυτικής Ελλάδος 2011, Τόμος 7 σελ.58-62
113.Ackerknecht H A. A Short History of Medicine, The Johns Hopkins University Press, Baltimore 1982; 94-111
114.Markatos K, Chytas D, Korres D,  Laios K, Androutsos G, Chronopoulos E. Charles Estienne (1504e1564): His Life, Work, and Contribution to Anatomy and the First Description of the Canal in the Spinal Cord  World Neurosurg. 2017; 100:186-189
115 A Bosmia, K Watanabe, M M. Shoja, M Loukas, R. S Tubbs.  Michael Servetus (1511–1553): Physician and heretic who described the pulmonary circulation. International Journal of Cardiology 2013; 167:318–321
116. Shoja MM, Agutter P S ,Loukas  M, Benninger B, Shokouhi G,  Namdar H, Ghabili K, et als. Leonardo da Vinci's studies of the heart.Internat J Cardiol 2013; 167:1126–113
117. Castiglinii A. Ιστορία της Ιατρικής, Μινώταυρος,Αθήνα, 1961,τόμος Α,σελ386-468
118.Debus AG. The chemical dream of the Renaissance, Heffer , Cambridge,1968
119.Debus AG. History With a Purpose: The Fate of Paracelsus, Pharmacy in History 1984; 26: 83-96 
120. Ferngren, Gary B. Medicine and Religion: A Historical Introduction 2014. JHUP. Kindle Edition. p144 
121.Ambroise Paré, "A Surgeon in the Field," in The Portable Renaissance Reader, James Bruce Ross and Mary Martin McLaughlin, eds. New York, Viking Penguin, 1981: 558–563.
122.Deep BΑ, Anil N. "Ambroise Paré and 16th century neurosurgery". British Journal of Neurosurgery. 2011;25: 193–196. 
123.K Markatos, M Karamanou, G Tsourouflis, G Androutsos, A F. Mavrogenis. Αmbroise Paré (1510–1590): on the diagnosis and treatment of shoulder dislocations. International Orthopedics, 2018; 42:215–218
124.Shen JT, Weinstein M, Barkey A, Yeo C, Cowan S:  Ambroise Pare´ (1510 to 1590): A Surgeon Centuries Ahead of His Time. American Surgeon, 2014;80:536-38
125.Daynes -Diallo S. A touch of France: Theory and practice: European Renaissance medicine. Medicographia, 2011;33:334-343
126.Paracelsus https://en.wikipedia.org/wiki/Paracelsus επίσκεψη στις 14/7/2023
127.Mount T. Medieval Medicine, its Mysteries and Science. Amberley Publishing, Gloucester 2016:11-33
128.Stratman-Thomas KW. Girolamo Fracastoro and  Syphilis. California and Western Medicine. 1930; 33:739-42
129.Girolamo Fracastoro, https://en.wikipedia.org/wiki/Girolamo_Fracastoro
130.Nutton V, "The Reception of Fracastoro's Theory of Contagion: The Seed That Fell among Thorns?," Osiris 1990;6: 196-234. 
131.Burton, Dan; Grandy, David . Magic, mystery, and science: the occult in Western civilization. Bloomington, Ind: Indiana University Press.2004
132.A. R. Jonsen, A Short History of Medical Ethics. New York, Oxford University Press; 2008 (reprint): 57–67.
133.J. M. Gustafson, Protestant and Roman Catholic Ethics: Prospects for Rapprochement. Chicago, The University of Chicago Press;1978: 126–37
134.Τα παγκόσμια πρωτοσέλιδα του 19ου αιώνα(28/2/2015).  https://www.newsbeast.gr/weekend/arthro/793031/ta-pagosmia-protoselida-tou-19ou-aiona. Επίσκεψη15/8/2003
135.Πνευματικά και καλλιτεχνικά ρεύματα από την περίοδο του ρομαντισμού ως τις αρχές του 21ου αιώνα http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/5307/Istoria_G-Lykeiou_html-apli/index7_1.html Επίσκεψη 15/8/2023
136.Ferngren, Gary B.. Medicine and Religion: A Historical Introduction, Baltimore, MD, John Hopkins University Press; 2014:165-200 
137.Coyne, Jerry A. Why Evolution is True, Viking, 2009;8–11 
138. Huxley J. Les pages immortalbes de Darwin choisies et expiliqees per Julian Huxley, Paris, Editions Correa, 1939;7-8
139. Michael H. Hart. The 100 A Ranking of the Most Influential Persons in History Carol Pub. Group 1992 
140. R. Ostrander, The Life of Prayer in a World of Science: Protestants, Prayer, and American Culture 1870–1930, New York,1999 ;17,
141.H. D. Curtis, Faith in the Great Physician: Suffering and Divine Healing in American Culture, 1860–1900. Baltimore, 2007
142.J. S. Haller Jr., Sectarian Reformers in American Medicine, 1800–1910. Brooklyn, NY, 2011: 56–57.
143. P. Starr, The Social Transformation of American Medicine. New York, 1982: 145–79. 
144.Mary Lindeman, Medicine and Society in Early Modern Europe, Cambridge University Press, New York, 2010:188–92.
145 F. F. Cartwright, A Social History of Medicine. Longman, London, 1977 151–54.


 
.