Τo Βυζάντιο είναι τμήμα της Ευρώπης

Προδημοσίευση από το σημερινό "ΒΗΜΑ"
Για τους περισσότερους ιστορικούς το Βυζάντιο ισοδυναμεί με μια απουσία.

Μερικά παραδείγματα αρκούν- ας ξεκινήσουμε από την ιστορία του πνεύματος: στον δεύτερο τόμο της σειράςΑ Νew Ηistory of Western Ρhilosophy(Μια Νέα Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας) που τιτλοφορείταιΜedieval Ρhilosophy(Η Φιλοσοφία του Μεσαίωνα) και κυκλοφόρησε το 2005 από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, διαβάζουμε ότι περίπου από το 600 μ.Χ. «η φιλοσοφία περιήλθε σε χειμερία νάρκη για δύο αιώνες».

Η έννοια της χειμερίας νάρκης προϋποθέτει ενδεχομένως την αφύπνιση, όμως όποια και αν ήταν αυτή, το υπόλοιπο τμήμα του τόμου απλώς την αγνοεί. (...)

Εκκωφαντική απουσία
Μία μελέτη για την Ευρασία του 11ου αιώνα, γραμμένη από τη σκοπιά της «παγκόσμιας ιστορίας», περιορίζεται στην παρατήρηση ότι ακόμη και μελετητές που ειδικεύονται στο Βυζάντιο αναρωτιούνται για ποιον λόγο η μεταρρύθμιση και η αναγέννηση του 11ου αιώνα υπήρξαν «τόσο λιγότερο ρηξικέλευθες σε σύγκριση με τις ομόλογες λατινικές εξελίξεις». Τέλος, αν και δεν προξενεί έκπληξη έπειτα από όσα προαναφέρθηκαν, το Βυζάντιο απουσιάζει από τις συζητήσεις για την ανάδυση της (δυτικής) ιδέας του ατόμου(...). Το Βυζάντιο συνεπώς κατέχει αβέβαιη θέση στην ιστοριογραφία, πράγμα που σημαίνει ότι δεν ξέρουμε πού να το εντάξουμε. Ηταν άραγε τμήμα της Ευρώπης ή μήπως ανήκε περισσότερο στην Ανατολή; Πώς συμβιβάζεται η ιστορία της Ορθοδοξίας με την αντίληψη περί Δυτικής Χριστιανοσύνης; (Το γεγονός ότι πρόσφατα ορισμένα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης επικαλέστηκαν ρητά αυτό το ερώτημα καταδεικνύει τη σημασία του στην εποχή μας.) Μία ακόμη πηγή αβεβαιότητας είναι ο ρόλος του Βυζαντίου στις Σταυροφορίες, καθώς βρέθηκε κατά κάποιον τρόπο να ισορροπεί ανάμεσα στη Δύση των Λατίνων και στην Ανατολή των Σαρακηνών. Και αυτό παρά το γεγονός ότι το Βυζάντιο, όπως και η Οθωμανική Αυτοκρατορία που το διαδέχτηκε, περιελάμβανε στην επικράτειά του μεγάλα κομμάτια της Ευρώπης, όπου, μετά το 1453, η βυζαντινή επιρροή συνεχίστηκε ως τις μέρες μας. Επιπλέον, ως αναπόσπαστη παράμετρος των πολιτικών και πολιτισμικών ιστοριών στα αναδυόμενα μετακομμουνιστικά κράτη της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης, το Βυζάντιο απέκτησε έναν καινούργιο και λεπτό ρόλο, τόσο ως προκάτοχος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και κομιστής και εγγυητής της Ορθόδοξης Χριστιανοσύνης, όσο και ως φορέας μιας ανησυχητικά «ανατολικής» κληρονομιάς.

Βυζαντινοί ή Ρωμαίοι;
Στην εποχή μας, τα ερωτήματα για την έκταση και τη φύση της Ευρώπης ανακύπτουν και πάλι επιτακτικά, ενώ η σχέση της «Δύσης» με τον ισλαμικό κόσμο έχει γίνει πηγή εντάσεων και ανησυχίας. Σε αντίθεση με τους βαρβαρικούς πληθυσμούς- που εγκαταστάθηκαν στα εδάφη της ύστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και αποτελούν στις μέρες μας αντικείμενο έντονων συζητήσεων ως προς την ταυτότητά τους και την εθνογένεση από την οποία προέκυψαν-, οι Βυζαντινοί δεν ήρθαν από τον Βορρά ή από τις στέπες ούτε διαμόρφωσαν την ταυτότητά τους αλληλεπιδρώντας με τους Ρωμαίους. Παραμένει αμφιλεγόμενο ζήτημα, από ποιο σημείο και έπειτα μπορεί κάποιος να τους αποκαλέσει Βυζαντινούς μάλλον παρά Ρωμαίους (ονομασία που ποτέ δεν έπαψαν οι ίδιοι να χρησιμοποιούν για τον εαυτό τους). Πράγματι, με την καινούργια αυτή σημασία, ο όρος «Βυζαντινός» αποτελεί νεωτερισμό του 16ου αιώνα. Ο Εdward Gibbon αναφέρθηκε σε επτά αιώνες «Ελληνικής Αυτοκρατορίας», που ακολούθησαν τους χρόνους του Ιουστινιανού. Δεν ήταν όμως σίγουρος αν ο ίδιος ο Ιουστινιανός έπρεπε να ενταχθεί στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ή στην «Ελληνική Αυτοκρατορία» που τη διαδέχτηκε. Η ανάμειξη, ωστόσο, των Βυζαντινών στην εθνογένεση άλλων λαών ήταν έντονη και αφορούσε, μεταξύ άλλων, τους Βουλγάρους, τους Σέρβους, τους Ούγγρους και τους Ρώσους. Το Βυζάντιο διαμόρφωσε, όσο και η Ρώμη και η Παποσύνη, την εξέλιξη της Ευρώπης.
Μεροληπτική ιστοριογραφία

Την ιστοριογραφία για το Βυζάντιο- που συχνά υπήρξε μεροληπτική, γραμμένη από τη δυτικοευρωπαϊκή σκοπιά και ιδιαίτερα εσωστρεφής- σημάδεψαν ορισμένα κείμενα καταλυτικής σημασίας. Σε αυτά αποτυπώθηκε και η αντίληψη που έβλεπε το Βυζάντιο ως μία κοινωνία κατ΄ εξοχήν ορθόδοξη, στην οποία δέσποζε η σύμπραξη Εκκλησίας και αυτοκράτορα(...).
Οφείλουμε εδώ να αναρωτηθούμε πόσο ακόμη θα υφίσταται αυτό το είδος της ιστοριογραφίας και αν πάψει να υπάρχει, πώς θα πρέπει να αντικατασταθεί. Το να γράφει κάποιος με τρόπο που καθιστά το Βυζάντιο προσιτό στον αναγνώστη θέτει πολλές προκλήσεις. Κατά πρώτον, πρέπει να υπερβεί τη συνεχιζόμενη προκατάληψη εις βάρος της ανατολικής αυτοκρατορίας, αλλά και τα στερεότυπα που την κατατρύχουν. Το γεγονός ότι το ίδιο το αντικείμενο παραμένει σχετικά άγνωστο δημιουργεί επιπλέον δυσκολίες, ενώ οι γραπτές πηγές που καλείται να χρησιμοποιήσει ο ιστορικός είναι συχνά δυσεύρετες, δημοσιευμένες σε σπάνιες εκδόσεις και σε δύσκολες γλώσσες.
Εντούτοις, ορισμένα σημαντικά βυζαντινά κείμενα παραμένουν ανέκδοτα και είναι προσβάσιμα μόνο σε μορφή χειρογράφου. Πολλά ακόμη είναι διαθέσιμα σε παλαιές, μη κριτικές εκδόσεις(...). Τέλος, οι Βυζαντινοί διαφέρουν από την πλειονότητα των υπόλοιπων «λαών» όχι μόνο επειδή δεν υπήρξαν «λαός» με την εθνοτική σημασία του όρου, αλλά και επειδή το κράτος τους διατηρήθηκε για πολλούς αιώνες, κατά τη διάρκεια των οποίων γνώρισε πλήθος αλλαγών, διατηρώντας ταυτόχρονα ορισμένα από τα πλέον ουσιώδη γνωρίσματά του. (...)
Επέλεξα, ωστόσο, να ξεκινήσω με την κρίσιμη στιγμή των εγκαινίων της Κωνσταντινούπολης από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο το 330 μ.Χ. Επιχείρησα, επιπλέον, να δώσω μια ιδέα των μεταβαλλόμενων χαρακτηριστικών του Βυζαντίου καθ΄ όλη τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας του, ως την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς το 1453. Εντός των συγκεκριμένων πλαισίων είναι αδύνατο να εκτεθούν με λεπτομέρειες όλες οι πιθανές παράμετροι ή να παρουσιαστεί μια διεξοδική Ιστορία του Βυζαντίου- αυτή, άλλωστε, είναι διαθέσιμη σε άλλες εκδόσεις. Σε κάθε περίπτωση, η Κωνσταντινούπολη- η οποία, αν εξαιρέσουμε μια σύντομη διακοπή από το 1204 ως το 1261, υπήρξε έδρα της αυτοκρατορικής εξουσίας για 11 αιώνες- συνιστούσε τον ίδιο τον πυρήνα της βυζαντινής ταυτότητας.